Mark Tirta | Njeriu prej mijëra e mijëra vjetësh e ka ndjerë të nevojshme të ketë banesë, të ketë veshje, sipas shkallëve të ndryshme të zhvillimit, të qytetërimeve, si mbrojtëse, nga më të thjeshtat e deri në modernitetin e sotëm. Por, si më themelore, si domosdoshmëri e jetës, ka qenë ushqimi i përditshëm, të ngrënët, ashtu si ka ndodhur dhe me tërë gjallesat jo njerëzore në botë. Një shkallë më e lartë e zhvillimit pruri miellëzimin e farërave të bimëve, pra të drithrave, të qullëzuarit me ujë, të pjekurit e të zierit në zjarr për një kohë. Më vonë u arrit në të formatuarit e qullit (të brumit) e të pjekurit e tij në zjarr nga doli buka. Pra, si ka ndodhur dhe me popuj të tjerë, buka u bë prej kohësh, ndër Parailirë, ndër Protoilirë, ndër Ilirë, ndër Arbër, ndër Shqiptarë, ngrënie përfaqësuese në të ushqyer dhe organizim prodhimi, prej nga del ajo (buka).

Historia e gjatë e prodhimit të drithrave, e mënyrave të ndryshme të bërjes së bukës së saj, me a pa ushqime të tjera, është pasqyrë e rrugës së qytetërimit shqiptar, është, në një kuptim të veçantë, e marrur në kompleksin e dukurive të ndryshme shoqërore, histori e etnokulturës shqiptare, nga shkallët më të ulta e deri në më të lartat, si tipare etnike të këtij populli. Buka si prodhim e si ngrënie është pasqyrë e shpikjeve teknike, e organizimit shoqëror shkallë-shkallë, nga format më të ulta e deri në më të lartat. Buka me ngrëniet e tjera shoqëruese, si përbërës i rëndësishëm i etnokulturës shqiptare, me të shfaqurit e saj në doke e tradita, flet shumë për të kaluarën e largët e të afërme të këtij populli, me tipare e kompaktësi etnike të veçantë, me rrënjë që nga një e kaluar e largët, që në Antikitet e madje dhe në disa shekuj më parë. Te ajo e kaluar historike duhen kërkuar dhe simbolikat e kuptimet e ndryshme të bukës, të mjeteve me të cilat bëhet.

Duhet kuptuar mirë e në brendinë sociale, se me simbolikën e bukës lidhen në thelb dhe mjetet e veglat me të cilat bëhen drithrat, vetë drithrat e ndryshëm e toka që i bën ato: ara, gruri, misri, kau i parmendës, parmenda, zgjedha e kulari i kaut, mulliri, fletët e mullirit, ujtë e mullirit, mielli, furra, hambari i bukës, shosha e sitjes së miellit, kamazt (pirustia), çerepi, magjia e bukës, furra e bukës e vatra, tryeza e bukës, zjarri i pjekjes së bukës, zhaba (lëkura) mbajtëse e drithit e me radhë. Këto objekte që u përmendën e të tjera si këto, në një shumicë rastesh përmenden në funksion të simbolikës së bukës, po jo gjithnjë. Ka raste që shprehin kuptime të tjera në veprimet e ndryshme materiale ose rituale.

Buka e traditës shqiptare si emërtim e ka prejardhjen nga latinishtja: bucca (bukka): “gojë”, “faqe e fryrë”, “bulëshia”, po me kuptimin “kafshata”, pra: “një copë buke”, ashtu si ajo mund të futet në gojë, (E. Çabej, “Studime etim…”, Tiranë, 1976, vëll. II, fq.357). E afërt me të, është dhe fjala bujk nga lat. bubulcus (bubulkus), prej nga vjen dhe fjala bujqësi në shqip. (E. Çabej, si sipër, fq. 356). Kemi jo pak toponime e antroponime që na vijnë që nga Mesjeta e Mesme a më parë me prejardhje nga fjala bujk – bulk ose nga bulkësi a bujqësi, po dhe nga fjala bukë, ose nga emërtime që kanë të bëjnë me prodhimin e drithërave e bluarjen e tyre si: Bulçizë – Bulshizë në Dibër e në Rubik (Mirditë), Mokra – Mokrena (Pogradec), Bukmira – fshat në Mirditë, Buçesh – fshat në Bendë të Krujës, Bulshar – fshat në Orosh të Mirditës, Kodra e Lamit – në Lajë të Lëgjinit (Mirditë) e në shumë vende të tjera, Bukmirë – lagje fshati Shkodër; kadastra e Shkodrës: Pali Bulko, bukanec – emër toke e vogël po shumë frytdhënëse (M. Sirdani, Skënderbeu mbas gojëdhënash, 2008, f. 251), Lami i Madh – fshat në Selitë Mat, Qafëçerepi – Pllaja e Malit të Shejtë (Mirditë), Sofraçani – fshat afër Shupenzës (Dibër), Kosharishti (nga koshar) – fshat në Çermenikë e një tjetër në verilindje të Kuksit; Arza: fshat jo larg Kuçovës (Berat), Këmbëthekri: fshat në veri të Malit të Marjanit (Korçë), Misrasi: fshat në lindje të malit Çuka e Bafnjes (Korçë), Shoshar në Tropojë: nga shoshë e sitjes së miellit, për bukë e shumë emërtime të tjera të kësaj natyre që lidhen me drithrat që prodhojnë bukë. Pjesa më e madhe e tyre janë të dëshmuara që 500 a 600 vjet më parë çka flet për një traditë të herëshme të gjendur kudo të drithërave të bukës, pra dhe për vendin përfaqësues që ka zënë buka në të ushqyerit e njerëzve, në kulturën e jetës, në popullin tonë.

Në jo pak raste vërehen toponime, në brendinë e të cilëve përmenden ngjarje legjendare e persona historikë. Në mënyrë të veçantë përmenden sofra, tryeza, rrasa, ku këta persona historikë paskan ngrënë bukë: vetëm një, disa bashkë, apo me gjithë ushtri. Kështu tregohet: “Në një shkamb në Skure (Milot – Krujë), asht nji rrasë e gjanë qi quhet “Sofra e Skanderbegut”. Këtu thohet se “ka hangër bukë Skanderbegu bashkë me ushtrinë e tij, kur po kthehesh nga lufta”. Në Madhesh të Bushkashit është Tryza e Skanderbegut, “gjurit, qi me harë bukë n’kamë, sak n’kamë, se asht i naltë guri. Asht bash rrasë e madhe, sa me hangër bukë 12 burra. Unë e kam pa vetë me sajt”. “Gjuri i Mullinit i Skanderbegut asht për kufi me Orosh e me Konaj… Zhrrelë. “Aty ka zatetë Skandërbegu”. Ka pa lshu mullejt me erë, për të blue drithë”. (Q. Haxhihasani, Tregime dhe k.p. për Skënderbeun, 1967, f.136-143). Toponime me tryeza për të ngrënë bukë a mjete të bërjes së drithërave a të bukës ka me shumicë: “Ara e Skënderbeut” (Vigj – Mat), “Sofra e Skënderbeut” (Shlli – Mat), “Lamajtë e Skënderbeut” (Vig-Mat), “Mulliri i Skënderbeut” (Krujë – qytet), “Ara e Skënderbeut” (Mali i Bardhë – Krujë), “Tryza e Skënderbeut” (Pllanë – Lezhë), “Sofra e Skënderbeut” (Besh – Tiranë), “Sofra e Skënderbeut” (Kostejë – Librazhd), “Sofra e Skënderbeut” (Pishkash – Librazhd, “Sofra e Lekës” (L. Dukagjinit) – (Blinisht – Mirditë). (H. Ndreu, “Kastrioti…”, 1997). Ka dhe plot të tjera si këto që u përmendën. Në simbolikën e tyre kanë brendinë e kujtesës historike, po në vetvete janë tregime për arat, për drithrat, mullijt e bukës; ato ndryjnë në vetvete një traditë kulturore shumë të herëshme të një populli sedentar, me prodhim të përparuar të bukës për ato kohë të herëshme.

Natyrisht, është krejt e kuptueshme se ndër Ilirë e paraardhës të këtij populli, si ushqim ngrënie, buka është e pranishme shumë më parë, së paku që nga Neolitiku, por me përdorim shumë më të gjerë në periudhën e metaleve (Bakër, Bronz e sidomos në Periudhën e Hekurit), natyrisht, me emra të tjerë që janë fshirë nga kujtesa historike pa lënë gjurmë. Dëshmitë e shumta të prodhimit e të depozitimit të drithërave, mbetje në grup të kokrrave të karbonizuara, po dhe mjetet e pjekjes së bukës, si saçë, qerepë, furra, na flasin qartë e saktë për ato periudha të përdorimit të grurit, të elbit, të thekrit, të melit, të thierzave e me radhë, për bukë e nënprodukte të tjera të drithërave.

Emri bukë edhe në ditë të sotme, në të folmen popullore është tepër i përdorur në kuptime frazeologjike e në shprehje urtësie, në simbolika nga më të ndryshmet, si në kuptimin e ngrënies, në shprehje të mikpritjes, në përshëndetje, në betime, në urime, në mallkime, në shprehje të lidhjeve sociale, përputhje e mospërputhje të mendimeve, në rite, mite e besime, në shprehje miqësie, në shprehje pakënaqësie e urrejtjeje e me radhë.

Janë formuar dhe fjalë të ndryshme me simbolika të caktuara nga fjala bukë: bukëmorë: bukëmisri, misërnike, bukëshkalë, bukëzohem, bukoj (ha bukë), bukëzë (thelbi i bajames), bukapjekadielli (bajgë e tharë në diell), shtëpi buke, bukëdhënës, bukëvalë: bukë e përvluar me vaj a gjalp (përshesh), bukëfike, bukëzi (zi buke), bukojmë bashkë (hamë bukë bashkë), këta nuk bukojnë bashkë (nuk u puqen aspak mendimet mes tyre), ose bukojnë bashkë, pra kanë gjithnjë mendime të njëjta për çdo gjë. Që te F. Bardhi gjejmë (në fjalor, 1635) shprehjet figurative interesante: “Për bukët e për krypët!”, “Zotynë s’na ep gurë për bukë”, “Dheu i zi ban bukënë e bardhë”, “Kallzomë udhën e drejtë, pash bukën!”, “Kush ve ndë mulli ma parë, ai ma parë blo”. Në popull dëgjohen dendur shprehje të tilla me simbolika të caktuara: “Për këtë bukë!”, “Për këtë bukë që na mban gjallë!”, “Më vraftë buka që kam ngrënë!”, “U vrava në bukën tënde” (në besën tënde), “Më zëntë sytë buka që hamë!”, “Pashë bukën, më kallëzo se si kanë ndodhë ato punë!”. Në dasëm: “U trashëgofshi! Me bukë të ëmbël!” e sa e sa shprehje të kësaj natyre, me kuptime figurative tepër interesante.

Ndër shqiptarë vërehen, të krijuara që në kohë të herëshme, shumë fjalë të urta (proverba) që në brendinë e tyre shprehin mençurinë popullore, filozofinë e tij me anë të bukës që, në një farë kuptimi, ishte simboli i jetës: “Bukë të re ka sa të duash, bukën e vjetër, mos e harro!”, “Buka e mëngjesit është brezi (mbajtës, përforcues) i murit”, “Bluan të misërt e ha të grunjtë”. “Do vrarë me bukë në gojë!”, “Mundimi të jep djersën, djersa bukën” (Myzeqe, J. Nushi). “Kush ha bukë në mëngjes e kush martohet shpejt është i fituar” (Vlorë), “Buka asht shpirti i shpirtit e grueja asht shpirti i shtëpisë” (Prizren), “Buka e mirë e ka gjellën me vete” (Përmet), “Buka asht dera e shpirtit” (Shkodër), “Buka e botës s’të ngop” (Dardhë – Korçë), “Buka e shtëpisë tande asht ma e gratshme” (Kosovë). Këto janë simbole në të shprehur me emrin e bukës, po kanë mendime racionale nga më të ndryshmet, sipas kontekstit, si filozofi popullore. Këto shprehje figurative lidhen me bukën si simbol i jetës, i mbarësisë, i mirëqenies. Është shënuar vendi i përdorimit sipas mbledhësve: arkiv, P.Tase, J.Nushi, P.Panajoti, A.Xhagolli e me radhë, po përdorimi i tyre, në shumicën e rasteve është mbarëshqiptar.

Të kujtojmë se Thimi Mitkos në veprën e tij “Bleta shqiptare” 1878, e më vonë dhe në “Bleta e vogël” (drsh.), botuar më 1981 dhe në Tiranë, na ka dhënë shumë fjalë të urta e këngë rituale të motmotit a të jetës familjare ku vendin qendror e zë buka me simbolikën e saj rituale, të jetës, të mbarësisë, me elementë mitikë.

Buka ka qenë ndër shekuj ushqim i pranishëm, kryesues, si shprehje simbolike në ngrëniet e caktuara të ditës. Thuhej “Kam uri”, “S’ka të hajë”, “Po des uni”. Me këtë kuptohet si kryesore buka. Gatuhej nga miell i dalë nga bluarja e drithërave, që pasi bëhej i qullëzuar me ujë, zbruhej (ngjishej) me duar, ose me mjete teknike e, pasi disa herë bëheshin mbi të dhe zbukurime me kuptime simbolike, me mjete të caktuara a me gishta, pra me shtypje, piqej, sipas rastit, vendit dhe kohës, në prushin e zjarrit të vatrës, në çerep të ngrohur e mbi bukë hidhej shpuzë, në çerep me saç të ngrohur e ku mbi të hidhej shpuzë (hiri me thëngjij të zjarrtë), në tepsi mbi kamaz (pirusti) e me saç, ku poshtë tepsisë e mbi saç hidhej shpuzë. Përgjithësisht, më së shumti në shek. XVIII-XX, në fshatra buka është pjekur në furrë që e kishte çdo shtëpi në anën ndarëse të grave e, në më pak raste, më së shumti në verë e për të mos pasur vapë brenda, furra bëhej në oborr të shtëpisë e përdorej për pjekje. Vetëm në qytete, para një shekulli, me ndonjë përjashtim të rrallë në fshatra, buka është përgatitur në furra publike. E kjo e fundit në fshatra u bë masive shkallë-shkallë vetëm pas viteve 1950-1970.

Buka e grurit nё jo pak raste ёshtё bёrё e mbrume (e mbufatur), duke i futur tharm (esencё qё e mbufat); bёhen tё mbrume, bukë prej gruri e bukёt rituale prej gruri. Nga drithёrat e tjerё pёrgjithёsisht nuk bёhen tё mbrujtura. Bukët bёhen dhe duke pёrzier miell gruri e misri, ose dhe elb e qiqra ose misër bashkë, për të dalë më e këndshme në të ngrënë. Në Malësi të Gjakovës (Tropojë) është bërë buka dhe nga gështenja të miellëzuara, në mungesë të drithit, por vetëm në raste të veçanta.

Buka është përdorur dukshëm në paraardhësit e Shqiptarëve: te Arbrit e Mesjetës, ndër Ilirë të Antikitetit e më parë në kohë. Për këtë na flasin gjetjet arkeologjike: drithëra të karbonizuar nga nxehtësi e zjarrit që në Neolit e më vonë, qypa (rezervuarë drithi me kokrra të karbonizuara) janë gjetur në fusha e në malet shqiptare, mokrat e bluarjes së drithit, njoftimet për drithëra: grurë, elb, thekër e mel nga shkrimet e autorëve grekë e romakë, ose nga shkrime e regjistra kadastralë të Mesjetës. Në Iliri dëshmohen nga Vitruvi e autorë të tjerë mullinjtë me ujë për bluarje drithi që në shek.II para Kr., krahas bluarjes me mokra me dorë e kjo dëshmon për përdorim të shumtë, në masivitet të bukës për ngrënie, si një ushqim kryesor në Ilirë; pronarët e lirë, si dëshmohet në shkrime të kohës antike, e punonin vetë tokën për drithëra, ose me skllevër; e punonin shumë herë me punëtorë me pagesë (Oberari). Në njoftimet e regjistrat kadastralë të Mesjetës për taksa na dëshmohet masiviteti i drithërave të mbjellë, mullinjtë me ujë të bluarjes: një, dy a tre, të thuash se në çdo fshat, edhe në ata më malorë. Pra buka ka qenë e përditshme e kryesore në çdo shtëpi, prej gruri kryesisht, po dhe, më pak: elbi, thekri, meli, thierza. Më së miri masivitetin e drithërave ndër Shqiptarë, të bukës e tregojnë: regjistri venedikas i Shkodrës (1416-1417), shumë regjistra kadastralë osmanë të shek.XV-XVII, shumë shkrime udhëtarësh të ndryshëm. Në shek.XVII filloi të prodhohet dhe misri i ardhur nga Meksika në Egjipt e Abisini e përmes Perandorisë Osmane në Shqiptarë. Në shek.XVIII e deri në vitet ’70-të shek.XX misri u bë drithi më masiv i bukës nga që prodhohej më me shumicë, shumë më tepër se drithërat e tjerë si grurë, elb, thekër e me radhë, e në kushte më të përshtatshme klimatike: në ultësira fushore, në bregdet e në male. Kaq masive u bë mbjellja e misrit e buka e misrit, sa fjala “drithë” në malësitë shqiptare u përdor së tepërmi me kuptimin misër. Nga vitet ’90 të shek. XX e këtej misri mbillet shumë pak për bukë e diçka më shumë për nevojat industriale (pije).

Ndër Shqiptarë (është fjala jo vetëm për ata në Shqipëri, por edhe për ata që banojnë si autoktonë në jug e në lindje të Malit të Zi, në Kosovë, në Luginën e Moravës, në Maqedoninë Perëndimore e në disa vise në jug të Shqipërisë, jashtë kufirit, ashtu si ka bashkësi greke e sllave në Jug e në Veri të Shqipërisë, ku tërë Shqiptarët në hapësirat e përmendura bëhen rreth 8 milionë, me zakone e doke, tradita e rituale familjare e festa, ka ngjashmëri e njëjtësi nё traditat e bukës. Në këto ngjashmëri e njëjtësi përfshihen dhe minoritetet greke e sllave në Shqipëri, ku bukën si traditë e herëshme vendëse, e kanë bërë rrotullame (të rrumbullakët, në formë tepsie) e kurrë në formë gjatoshe: si shkop, si top, katrore e në forma të tjera, qoftë bukët e përditshme, ose kuleçët për fëmijë, po kështu çfarëdo bukësh a kuleçësh ritualë.

Buka është respektuar si gjë e shenjtë: para saj bëheshin lutje, përdorej si betim për të treguar të vërtetën ashtu si përdorej dhe Ungjilli, Kurani e objekte të tjera të shenjtërisë pagane ose monoteiste. Thuhej “Më vraftë buka nëse e kam ba këtë punë të keqe!”, “Për këtë bukë unë po them të vërtetën!” e me radhë. Konsiderohej mëkat i rëndë të mallkosh bukët “se kështu të vret Zoti“. Ndalohej që mbetjet e bukës të hidheshin në banjo a në vende të ndyra, që ato të shkeleshin më këmbë. Ato mund të hidheshin në hirin e zjarrit, në vende ku nuk i shkel njeri, ose dhe varroseshin në tokë, po edhe u jepeshin shpendëve a bagëtive për t’i ngrënë. Kjo bëhej në të vështruarit e saj si gjë e shenjtë e që ndaj saj duhej sjellur me respekt, në të kundërt do të pësosh fatkeqësi.

Bukët rituale ishin kudo të pranishme në festa me rite pagane, në ato krishtere a islame, që shoqëronin ritualet e urimet për mbarësi, për shëndet, për fat të mirë në të ardhmen.

Kolendrat, si kuleçë ritualë për Kullanat e 23-24 dhjetorit janë bërë të rrumbullakët e me vrimë në mes nga që ata futeshin me radhë në një shkop me dy degë (diçka si cfurk druri), që kolendarët e mbanin mbi supe në ecje e vizita. Me vrimë bëhej dhe buka a kulaçi ritual i Ujtë të Bekuar (më 6, 12 a 18 janar), ku ujtë ritual nga një grykë qypi pihej përmes asaj vrime nga tërë anëtarët e familjes, për mbarësi gjatë vitit, me siguri kjo një mbetje e lashtë pagane “e krishterizuar”. Këtu bashkohen në një kulti i ujit e i bukës në rituale.

Me interes ka qenë buka rituale që bëhej më 24-25 dhjetor e që shoqërohej me shumë rite pagane, edhe pse kjo ishte festë e Krishtlindjeve. Buka aty ku përdorej si e tillë, mbushej brenda me copëza të shumë perimeve, të pemëve, me lëng të thelbëve të arrave, me yndyrna. Me të bëheshin shumë rite në hardhi, në ara, në hambar të bukës e në bagëti.

Bukët rituale, a hashuret, janë përdorur shumë në të Kremte e rituale islame, si Nata e Kadrit, Nata e Hashures dhe me radhë. Bukët në rite të ndryshme, në fshatra të ndryshme të Labërisë, diku-diku dhe në Kosovë, a në vise të tjera shqiptare, në kohë të herëshme, ditën e parë të mbjelljes së të lashtave kryhej një rit i tillë: Zonja e shtëpisë atë ditë në mëngjes heret gatuante një kulaç të cilin e fuste në trastën e farës që dërgohej në arë për mbjellje. Kur fillonte brazda e parë, merrnin kulaçin, e thyenin mbi bririn e njërit ká, në katër pjesë. Dy nga copat ua jepnin qeve për t’i ngrënë, një pjesë e hante bujku i parmendës dhe pjesën e katërt e hidhnin në brazdën që hapte së pari parmenda e që aty mbulohej me dhé nga brazda e dytë e parmendës (S. Shkurti, …… f…. Edhe autori nga shënimet në eksplorim). Si simbol i prodhimit të bukës, kau i lërimit të tokës nuk bëhej pastërma, po kur ngordhte varrosej si njeri. Eshtra qeshë të varrosur janë gjetur diku-diku dhe në gërmime arkeologjike.

Bukë a kuleçë ritualë të posaçëm bëheshin e haheshin nga çdo njeri i shtëpisë në mbrëmje a në mëngjes të Vitit të Ri, duke uruar për mbarësi. Në disa vende shërbeheshin për të ngrënë në kuptim ritual dhe kokrra misri e gruri të zier, ose vetëm njëri prej tyre e me këtë rast bëheshin dhe urime për vit të mbarë në shëndetin e njerëzve, në bujqësi, pra në drithërat; për Vitin e Ri, diku në një formë e diku në një tjetër, vërehen, dëshmohen rite me kokrra misri a gruri, në vise të ndryshme në Kosovë, në Shqiptarët e Maqedonisë, në Veri e Jug të Shqipërisë. Në fshatra të Myzeqesë, si na e dëshmojnë kërkimet e burimet e ndryshme, po dhe shkrimet e J. Nushit, Ditën e Vitit të Ri, herët në mëngjes, po sa ka zbardhë drita, hyn në shtëpi një djalë 5 vjeç a më i vogël me një sahan bakri plot me kokrra misri e gruri i cili uron: “Mirëseerdhe Viti i Ri, me këmbë të mbarë, me njerëz, me gjë të gjallë e me bereqet!”. Plaka e shtëpisë i jep një ngastër kulaçi, një petull, një kokël djathë, një kokël gjalpi, arra, fiq e gjëra të tjera. Djali përfaqësonte Vitin e Ri, të cilit i jepnin gjëra të mira dhe të ëmbla që të kalohej ajo faqe motmoti sa më mirë (J. Nushi, Mitologji e besimeve…, 1974, f.308-309).

Në Ditën e Verës (1 a 14 mars), për Nevruz (22 mars), ndër shumë rite, janë dhe ato me bukë a kuleç ritual, me drithëra të zier a me hashure e që kanë kuptime shenjtërie, për mbarësi në njerëz, në bimët bujqësore e në blegtori. Këto të kremte quhen dhe si Ditë e Vitit të Ri, mbetje nga kohë të herëshme pagane, po dhe si ndikime nga vendet e Lindjes së Mesdheut.

Muaji me gjelbërim të plotë të natyrës është maji ku dhe kemi një seri të kremtesh me shumë rite për mbarësi në drithëra e në bukë, krahas praktikave të tjera të kësaj natyre me prodhime të tjera që ishin burime ushqimi, jetese.

Një festë e kësaj natyre ishin Rusicat në ditët e fundit të majit. Në Korçë e Kolonjë, po dhe në ndonjë krahinë tjetër, gra e vajza shkonin derë në derë në fshat e këndonin: “Rusica, Rusica / Na dërgoi Rusica / Për një doçkë miell, / Ta bëjmë kulaçe, / Qiri e Lejson!”. Me këtë rast e zoja e shtëpisë u jepte miell, vaj, gjalpë, vezë. Këtë e bënin pogaçe (kuleçë) a lakrorë dhe i hanin së bashku në shëtitje. E kishin për mirë të sillnin në shtëpi diçka nga kulaçi a lakrori i Rusicave, t’u jepnin dhe bagëtive për të shtuar qumështin. Vajzat shkonin e varrosnin diku jashtë fshatit “Nënën e Diellit”. Hapnin tokën dhe vendosnin një kukull aty, me tërë seriozitetin e ceremonive të varrimit. Thërrisnin me zë të lartë: “Nënë moj Nëno! Ardhi dielli dhe nuk të gjeti!”. Pastaj ndanin amforë, misra të zierë (Lirika popullore, Tiranë, 1988, f.185-188). Këtu vërehet riti i shenjtë me bukë, drithëra, prodhime drithrash, tradita këto tepër të herëshme e me shumë kuptim në shenjtërimin ritual të bukës, të drithrave.

Ritualet e ndryshme që praktikoheshin në popull për të sjellë prodhime të mbara në drithra në një të kaluar, më vonë kanë përfunduar në lojëra fëmijësh, kënduar dhe me këngë, drejtuar në shumë raste nga plakat. Këto i ka shënuar që heret Th. Mitko dhe pastaj dhe eksplorues më të vonshëm këto vlera të etnokulturës. Veroret që fëmijët vinin në llërë të duarve Ditën e Verës, në Shëngjergj i hidhnin përpjetë duke kënduar: “Dallëndyshe, dallëndyshe, / Na kët verore të kuqe, / Të na shpiesh anës detit, / Të na sjellësh bukë shëndetit!”. (Th. Mitko, Bleta..., 1878, 1981, f.72). Pra është në zanafillë rit për të sjellë shi, ujëra, nga kjo të bëhen drithërat e njerëzit të hanë bukë me bollëk.

Për të sjellë shi e bereqet për bukë është dhe Dordoleci: Fëmijët marrin një djalë a vajzë, e mbështjellin me degë e gjethe të gjelbëruara dhe e shëtisin nëpër ara duke kënduar; shkojnë dhe nëpër shtëpi e këtij fëmije të gjelbëruar i hedhin me shtëmba ujë mbi trup e këndojnë: “Dordolec, bjerë shi / O i zoti Shënd Ili! / A s’na ep një pikë shi, / Të na bëhet grur’ i ri, / Një karroqe një kalli!” (Th. Mitko, Bleta …, f. 70). Diku në këtë rast këndonin dhe ndryshe: “Rona, rona, peperona, / Bjerë shi në arat tona. / Të bënetë grurët, / Të hanë kaurët; / Të bënetë misëria, / Që të hanë Turqëria” (M. Mitko, Bleta …, f. 71). Në simbolikën e tyre, me zanafillë tepër të herëshme, këtu i thirret forcës hyjnore të bimësisë që shprehet me Dordolecin, me besimin se këto rite do t’u sjellin shi, të bërët e bereqetit e të bukës me shumicë e njerëzit kështu të jenë të “lumtur“.

Në tre rastet më kulmore të jetës së njeriut: në lindje, në martesë e në vdekje, në traditën e herëshme, janë kryer shumë rite për mbarësi, për shëndet, për jetë të lumtur e në këto praktika një vend shumë të rëndësishëm kanë zënë bukët a kuleçët ritualë. Do të japim shkurt disa prej tyre.

Në shumë vise shqiptare, përfshirë dhe Kosovë, Mali i Zi e Maqedoni, vërehen shumë rite kur lind fëmija e në disa ditë, muaj a dy-tri vite pas lindjes, ku vend qendror zë buka, kulaçi a brumëra të ndryshëm, përfshirë dhe mjete të bërjes së bukës a të prodhimit, ose objekte të mbajtjes së drithërave. Për atë që lind, para e pas lindjes gatuhej kulaç i posaçëm në disa krahina. Ndër sajditë që binin për lehonën, ato që vinin ta shihnin, ishin dhe kuleçë të posaçëm të natyrës rituale, bërë me brumë, me mjaltë e gjëra të tjera për shije.

Ditën e tretë pas lindjes, në poganik, bëhej ceremonia e thyerjes së kulaçit mbi kaptellë të djepit ku merrnin nga një copë dhe e hanin njerëz të shtëpisë, farefis, dashamirë, si na dëshmohet mirë në Myzeqe, Korçë, Berat e vise të tjera. Ceremoninë e drejtonte një djalë me nënë e babë gjallë. Djali lidhte fëmijën në djep së pari e pastaj në kaptellë të djepit thyente kulaçin e gatuar me miell gruri e mjaltë e brenda vihej një pare sermi. Pjesa e kulaçit që kishte brenda paren, vendosej nën jestekun e fëmijës, kurse tjetra ndahej e hahej nga të pranishmit, të cilët uronin: “Qoftë me jetë! Të rritet me nënë e me baba!”. Këtë ditë bënin festim me ngrënie e quhej “Darka e poganikut”. Merrnin pjesë njerëz të shtëpisë, farefis e të afërm të tjerë. Në këtë darkë nëna e lehonës sillte “poganikun“, – një bukë gruri e posaçme, ëmbëlsirë, qengj a gjel deti, verë. Për lehonën sillte një kulaç gruri gatuar me gjalp, zog të skuqur e petulla (Ll. Mitrushi, Zakone të lind, “Etn. Shq.”, IV, 1972, f. 116). Për të pasur gji gruaja për fëmijën bënte këtë rit: Shkonte te një fik ku kishte afër dhe burim uji. Thyente një degë fiku me gjethe që të dilte lëngu i bardhë si qumësht gjiri, lante gjijtë me ujë e aty hante bukë rituale me djathë. Këtu, vërehet kulti shenjtërues i lëngut të fikut, i bimësisë, i ujtë, i bukës e i bulmetit për shëndet e mbarësi të lehonës e të fëmijës. Pra, buka edhe këtu ka një simbolikë të veçantë në ritet e lindjes, kryesisht për qumështin e gjirit.

Në rite e ceremoni të dasmës shqiptare kudo është e pranishme buka me elementë simbolikë ritualë me kuptime të veçanta. Për këto kanë folur shumë autorë, ndër ta dhe etnologë të mirënjohur si: M. Krasniqi, Rr. Berisha, S. Fetiu, D. Statovci, U. Xhemaj, Z. Neziri e disa të tjerë në Kosovë, F. Sulejmani, I. Myrtezani, E. Osmani etj. në Maqedoni. Për këtë temë kanë shkruar shumë etnologë në Tiranë.

Shumë të përdorura kanë qenë: “buka e nuses” a “kulaçi i nuses”, “çyrekja e mbrume e dasmës” e me radhë. Edhe bukët dhuratë nga të ftuarit a kuleqët kishin brenda simbolikë rituale.

Në Skrapar dasma zinte fillë me të afruarit e drurëve për gatim e me të qëruarit e drithit. Kur nisnin grurin e dasmës për në mulli, qitnin një batare pushkë për të njoftuar se po çojnë grurin për ta bluar për dasëm. Vajzat në mëngjes gatuajnë bukën e dasmës. Për dasëm përdorin një bukë të veçantë, e quajtur çyreke, e mbrume me miell gruri e qiqrra. Në magje lihet brumi për të ardhur (mbufatur). Kur mbufatet brumi, lajmërohet tërë shtëpia se brumi erdhi e meshkujt qesin me pushkë në gëzimin se ardhja e mbarë e brumit është shenjë e mirë, pra dhe dasma ka për të shkuar mbarë. Vajzat 15-20 vjeç e që janë me nënë e me babë bëjnë e pjekun bukët e dasmës. Të ftuarit bien në dasëm si dhuratë 4-5 çyrekë për çdo dy vetë; 1 çyrek nëse kanë miq mbas vetes. Dasmorët i hedhin nuses misër, grurë, oriz, sheqera, para duke i uruar: “Me këmbë të mbarë!”. Një grua e shtëpisë i sjell nuses një bukë të pandarë, të cilën nusja e then me duart e veta e mandej kjo bukë u ndahet fëmijëve (Rr. Zojzi, Dasma në Skrapar, B.U.Sh.T., 1958, II, f.222-230).

Si vëren D. H. Statovci, ndër Shqiptarë, pra dhe në Kosovë, gati kudo është zakoni që nuses t’i hidhet mbi kokë grurë, oriz, sheqer, të holla e gjëra të tjera ushqimore…; i lidhur ngushtë me pjellorinë është edhe riti i kulaçit të nuses. Ceremonia rreth kulaçit të nuses është përplot elementë me domethënie të veçanta. Në treva të ndryshme të Kosovës na del se kulaçin e nuses e gatuajnë së paku tri vajza “me zemër plot”, pra me prindër, me vëllezër, me motra. Mirëpo, miellin së pari duhet ta fillojë ta sitë një djalë, po ashtu “me zemër plot”, i cili për këtë rast mban tre plisa në kokë (në Moravë, në Rrafsh të Kosovës, në Llap, në Opojë etj.). Madje, në disa fshatra të trevës së Moravës e të trevës së Zhegovcit, preferojnë që të tri vajzat ta mbajnë nga një plis në kokë gjatë tërë ceremonialit të kulaçit dhe të mos flasin fare deri në përfundim të ceremonialit… Do të thotë: na shfaqet buka si simbol pjellorie, por edhe prania e djalit, ose së paku e plisit të bardhë, me simbolikë e dëshirë që nusja të ketë djem (D. H. Statovci, Etn. flet, Prishtinë, IAP, 1958, f. 178).

Kur nusja me krushqit kanë arritur pranë shtëpisë së burrit, si na dëshmohet në fshatrat e Dervenit të Shkupit e në vise të tjera shqiptare, të Malësive të Tetovës (F. Sulejmani), kur ajo është akoma në kalë, në qerre a në automobil, është dhëndrri ai që hedh mbi nusen një a dy grushta me grurë e drithëra të tjera e me sheqerka sipër nuses; së fundi hedh dhe krejt enën ku ka grurë e drithëra të tjerë përzier me sheqerka. Me këtë rast këndoheshin dhe këngë: “Dil o Blerim Aga te dera, / Dil e fug elb e sheqera, / Dil Blerim Aga te lama, / Dil e fug elbin me marhama”. Pra, nusja identifikohet me farën e grurit e cila pasi të mbillet, bulëzon pas një kohe të caktuar, andaj edhe nusja duhet të lindë fëmijë pas një kohe të caktuar. (I. Myrtezani, Rite…, 2008, f. 107).

Në vise të ndryshme të trojeve shqiptare, në ardhjen e nuses te dhëndrri ka rite të ndryshme me bukën, grurin e drithëra të tjerë, por simbolika e tyre është e njëjtë a e përafërt. Në Zym të Hasit merren tre plisa nga tre dasmorë dhe këta ia vënë nuses në kokë… Gjatë këtij viti nusja duhet të qëndrojë mbi um (plor) të parmendës, të mbështjellur me thes gruri. Ngjashëm me këtë, në Mal të Zi, fjala vjen, në Katërkollë, nusen së pari e ulin pak mbi një babune (enë drithi prej druri) të përmbysur, në të cilën vendosin më parë tre plisa të bardhë (D. H. Statovci, Etnol. flet, 1958, f. 180). Këto gjithnjë janë të lidhura me frytnimin e çiftit të ri: të lindin fëmijë, të lindin djem, mbështetur në simbolika besimesh të bukës, të drithërave, të mjeteve të prodhimit a të mbajtjes së tyre. Në disa vise të Veriut të Shqipërisë e në të Jugut ishte në traditë që nusen ta kalonin mbi a nën parmendë a zgjedhë të parmendës e kjo është interpretuar nga disa sikur gjoja kjo qenka simbolikë e nënshtrimit ndaj burrit. Është e kuptueshme, tepër qartë, që kjo në simbolikë ka të bëjë me plleshmërinë, me frytnim e mbarësi të çiftit të ri e aspak me nënshtrim.

Në Mat (Prell), kur janë bërë gati për ta zbritur nusen nga kali, dhëndrri i hedh fshehtas asaj një dorë grurë, oriz e monedha. Pastaj, ata që janë duke e zbritur nga kali, i venë nuses në kokë 2 bukë.

Pasi e fusin në dhomë, e sjellin tri herë rreth vatrës, prek vargojt e zjarrit, …., e çojnë në magje ku gatuhet buka; fut dorën në një ëmbëlsirë (Q. Alushi, Dasma Mat…, ESH, IV, 1972, f. 274).

Nga një vajzë me nënë e me baba bëhej një kulaç i posaçëm për ta ngrënë dhëndrri e nusja ditën e tretë të dasmës në darkë a në mëngjes, me dallime, sipas krahinave, po praktikohej në pjesën më të madhe të trojeve shqiptare. Në Rrafsh të Dukagjinit, sipas U. Xhemajt (Shtresime k., Pr, 2005, IAP, f. 199), buka rituale për çiftin bëhej me një shenjë ndarës afër mesit, kinse ndarje sa për njërin e sa për tjetrën, por pjesa më e madhe shkonte nga dhëndri si simbolikë zotëruese. Në mëngjesin e parë të jetës bashkëshortore, të tretën ditë të dasmës, të martën a të premten, çiftit i afrohet kjo bukë rituale, që ta thyejnë duke e tërhequr dhe vërehet se cili po merr pjesën më të madhe që zakonisht e merr dhëndri, ai do të jetë zotërues në familje e më me fat e mbarësi në jetë. Në Derven të Shkupit kulaçi thyhet e hahet në mbrëmje. Në kohën e darkës kulaçorja e mbante kulaçin në dorë, kurse dhëndri e nusja e tërhiqnin njëri në një anë e tjetri në të kundërtën dhe e thyejnë atë. Vajzat e pranishme në tryezën e përbashkët ndahen në dy grupe duke tërhequr njëri grup nga dhëndri e tjetri nga nusja. Kështu kulaçi thyhet ku pjesa më e madhe shkonte nga dhëndri si më zotërues në familje. Në pjesën më të madhe të rasteve edhe monedha e futur brenda në brumë të kulaçit do të dilte nga dhëndri si zotërues i nuses (gruas) e do të ketë më shumë fat e jetë (I. Myrtezani, Rite…, 2008, f. 137-138). Në Myzeqe, në disa fshatra, dhëndrit e nuses do t’u jepnin pjesë nga buka e parë që do të binin të ftuarit e ta mbanin në xhep e ta hanin me ceremoni ditën e tretë, në mëngjes. Këtë e bënin për të mos i zënë magjia që mund t’u bënin keqbërësit po dhe që të jenë të parët në shtëpi. (J. Nushi, Mitologji…, ESH, V, 1974, f.259-300).

Në shumë vise shqiptare ndeshim traditën, sipas së cilës, kur nusja shkonte te prindërit, “në të parë”, merrte me vete kuleç të bërë posaçërisht, të ëmbël e të shijshëm që ua dhuronte fëmijëve e njerëzve të tjerë në gjini të saj. Pra ishte buka (kuleçët) si simbol i lidhjes gjindore e si përforcim i saj. Me këtë rast, kur kthehej në shtëpi të burrit, prindërit i jepnin më shumë kuleç nga numri i atyre që kishte prurë me synim që të mos t’i marrin frytnimin e mbarësinë në jetën bashkëshortore me dhuratat kuleçë e bukë që morën prej saj, por bijës së tyre t’ia shtojnë sa më tepër frytnimin e mbarësinë në jetën e re në familje, si jetë bashkëshortore, ashtu si besohej në traditat e vjetra. Këtë doke e ndeshim në Malësitë e Veriut, si na e vënë në dukje eksplorues të ndryshëm, në jetën fshatare në jug, në Kosovë, në Maqedoni: Derven i Shkupit (I. Myrtezani, si sipër, 138-139), në Malësitë e Tetovës (nga F. Sulejmani), në Kosovë, në Mal të Zi.

Në ritet e vdekjes ndër Shqiptarë, gjithandej, janë praktikuar bukët e kuleçët ritualë, gruri a misri i zier, hashurja (në disa krahina). Kur venin në mort gratë nga çdo shtëpi çonin nga një bukë, për mort. Kur dilte i vdekuri nga shtëpia bëheshin shumë rite që ai të mos të ua marrë mbarësinë e prodhimin në drithëra, në blegtori, në martesa e lindje fëmijësh, pra që të mos i dëmtojë. Në Myzeqe, në kohën e ngritjes së të vdekurit nga vatra, për ta çuar në varr, një grua vrapon dhe i vë shpatullat koçekut të bukës, pastaj hambarit të miellit dhe, më në fund i vë krahët tharkut (kosharit) a kolibes së misrit, me qëllim që i vdekuri të mos e marrë me vete kismetin e familjes; ajo nuk e len ta marrë, duke përdorur forcën. Në ditën e varrimit ndahet lëmoshë: një kulaç i grunjët i pambufatur, një poçe me grurë gjysëm të zier, një tepsi me oriz të zier e me sheqer, djathë e mish të zier e sende të tjera ushqimore (J. Nushi, si sipër, f. 304). Në popull dikur është besuar se i vdekuri hante bukë me anë të ndjesës së përshpirtjes. Në të tretat, në të njëzetat e në të dyzetat shtroheshin dreka të mëdha, ku merrnin pjesë vëllazëria, fisi, fqinj e miq, për t’i dhënë ndjesë të vdekurit. Të ardhurit në ndjesë binin bukë e tepsi (gjellëra) që u ndaheshin atë ditë atyre që vinin në varreza (J. Nushi, si sipër, f. 306). I vdekuri vinte e hante e ai i shihte të tërë, si besohej e atë askush nuk e shihte.

Në vendin e vatrës ku ngrihej i vdekuri vendosnin menjëherë disa kallinj misri, diku enë me kokrra misri, që i hiqnin prej andej vetëm të nesërmen a të pasnesërmen, pasi mbaronin ceremonitë mortore. Këta kallinj misri, misër a grurë kokërr, pastaj i fuqnin në koçekun e misrit, për mbarësi.

Në disa vise shqiptare, pasi i vdekuri nisej për në varr, i hidhnin nga pas misër a grurë me kuptimin se po ia japin atij pjesën e vet e pra të mos kërkojë më e të mos i dëmtojë me forcën e tij të mbinatyrshme.

Sipas mbetjeve të besimeve të lashta pagane, i vdekuri, “në atë jetë” bëhej person hyjnor e që njerëzit mund t’i ndihmonte në mbarësi e prodhim në këtë jetë. Nëse të gjallët, të afërt a të largët, nuk do t’ia bënin këto nderime, ai mund t’i dëmtonte. Kur iu ndodhnin fatkeqësi në familje, besonin se i ka dëmtuar i vdekuri, të cilit nuk ia kishin bërë nderimet si duhet. Duhet të theksojmë se shumë nderime i bëheshin të vdekurit dhe nga dashuria e respekti për të, edhe pa paragjykime.

Të vihet re këtu roli i veçantë, mbizotërues i bukës, i drithërave, në ritet e vdekjes. Pra buka e drithërat janë jeta e njerëzve. Këtu paraqiten me forcë hyjnore.

Në fshatrat e Kosovës, në viset fshatare në Veri dhe Jug të Shqipërisë, në jo pak vise, kremtohej Festa e Bukës që diku quhej edhe Festa e të Korrave a Darka e Bereqetit, e bëhej në përfundim të mbledhjes së bereqetit, në verë a në vjeshtë. Si “Festë e bukës” në Kosovë e Shqipëri e shënon dhe R. Elsie (R. Elsie, Leksiku i kulturës, 2005, f. 36).

1. Krasniqi shënon se tradita e “sofrës së shtruar” është shumë e vjetër ndër Shqiptarët, ajo daton që nga koha e Ilirëve, që nga të parët e lashtë të popullit shqiptar. Madje, ndër sofrat e ndryshme në traditën e Ilirëve dallohej “darka e lëmës”, ku shtrohej sofra në shenjë falënderimi ndaj natyrës e Perëndisë, për frytet bujqësore, të cilat bujku në vjeshtë i mbledh, i korr dhe i ruan në hambar. Për ta përtërirë e për ta ruajtur këtë traditë në Kosovë 23 tetori është shpallur festë zyrtare: “darka e lamës”, në shenjë falënderimi ndaj Perëndisë e natyrës për frytet e begatshme bujqësore të vitit përkatës (M. Krasniqi, Mikpritja…, 2005, f. 71).
2. Xhemaj, duke folur për Podgurin e Pejës, thekson: Në mes festave të Shëngjergjit dhe të Mjedisit të Verës, në të kaluarën, sipas kalendarëve popullorë, kremtoheshin dhe festat e lëmëve që në ato vise (Podgur) quhej “Darka e Lamijeve” e në vise të tjera shqiptare njihej me emrin “Festa e të korrunave”, a me emra të tjerë. Të kremtuarit e “Festës së Lëmenjve” dikur bëhej me shumë ceremoni e rite të ndryshme, përfshirë dhe veprime të ndryshme magjike; tani është ngushtuar vetëm në një darkë të festës së bereqetit, që bëhet pas përfundimit të shirjeve (U. Xhemaj, Et. Podgur, 2003, f. 236).

Rr. Zojzi 24 qershorin e përcakton si festë të të korrave, si festë bujqësore, me flakadajt e djegien e bykut në ara (Rr. Zojzi, Kalendari primitiv, 1949, BISH, I, 1949, f. 104).

Ekspeditat në terren, po dhe të dhënat e shënuara e të zbërthyera nga studiues të ndryshëm, na bëjnë të ditur se “festë të të korrurave” a “festë e bukës”, “darkë e bereqetit” e emra të tjerë, në shumë vende ndeshen në fund të qershorit, po ka dhe në Shën Mitër (26 tetor) a në fillim të nëntorit. Pra kemi të korra të verës (qershor), po dhe të korra të vjeshtës. Të tëra këto lidhen me shenjtërimin e bukës si simbol i të ushqyerit të njeriut, pra dhe i mbarësisë në jetën familjare.

Në malësitë shqiptare, në disa vise në Veri e në Jug, “festa e të korrurave” a “darka e bukës” është e ndërthurur dhe me rite e doke blegtorale. Është e kuptueshme, kjo vjen nga që traditat bujqësore e ato blegtorale kanë qenë ndër shekuj burime bazë të jetës së malësorëve.

Një e kremte e veçantë është Një shtatori, që quhet dhe Ditë e Vitit të Ri që së pari J. G. von Hahn (St. Shq., 1854) e vëren në Rrëzë të Gjirokastrës (Labovë e Zhabës) e më vonë kjo festë si Viti i Ri do të vërehet në Labëri, në Shpat të Elbasanit e në disa krahina të tjera. Këtë ditë zihej buka e re e mbrume me lëng rrushi të papjekur. Me këtë farë, duke kaluar nga buka në bukë me nga një copë brumë përdorej gjatë tërë vitit, deri në Një Shtatorin pasardhës.

Buka për mikun ka pasur një përmbajtje etiko-morale, po dhe fisnikërie të veçantë. Ajo ka qenë simbol i shenjtë i mikpritjes: “bukë e krypë e zemër për mikun”, pra pritje me përzemërsi të madhe. Familja mund të mos kishte bukë për të ngrënë, po Bukën për mikun, si racion, e ruante me emrin “Buka e mikut“, madje dhe për një kohë të gjatë. Ka ndodhur një herë në fillim të shek.XX që një shtëpie në malësi t’i vijë një mik në mesnatë mbasi njerëzit kishin rënë për të fjetur. Ata atë mbrëmje nuk kishin pasur bukë për të ngrënë, por vetëm gjellë perimesh e bulmetrash. Dalin në shtëpia afër e sigurojnë bukë për mikun. Erërat e mishit të fërguar e të fërgesave të tjera zgjuan një fëmijë 4 vjeç nga gjumi e ai filloi të qajë me të madhe e të thotë se nuk ka ngrënë bukë në mbrëmje. Miku me të i kuptoi të tëra e me të ngrënë një kafshatë e la bukën që atë ta hanë fëmijët. Të zotit të shtëpisë i tha vetëm se kishte ngrënë vonë e nuk mund të hante më. I zoti i shtëpisë, i emocionuar shumë nga kjo, nguli këmbë që ai të hante. Në pamundësi për ta bindur mikun të hante e, duke menduar se djali që nxori sekretin nuk kish faj, i dëshpëruar në kulm për atë që ndodhi, doli jashtë shtëpisë e vrau veten. Mungesa e bukës për mikun shkaktonte tronditje të madhe shpirtërore, sa në ditë të sotme as që mund të merret me mend. Kjo mungesë për malësorin ishte vdekja. Një herë e një kohë, Pashai i Shkodrës e kish dënuar me varje një malësor për veprimet e tij kundër shtetit e rregullave të kohës. Disa minuta para se të varej Pashai e pyet malësorin: “A e ke ndjerë veten më në siklet se sot që po varesh në litar?”. “Po!”, i tha ai, “E kam ndjerë shumë më në siklet veten kur më ka ardhur miku në shtëpi e nuk kam pasur bukë për t’i dhënë. Ajo nuk harrohet kurrë se mikpritja e buka për mikun janë të shenjta e kujtohen ndër shekuj, kurse kjo që po më ndodh sot, hyn në zhurmë për pak kohë e pastaj harrohet”. Pasha i Shkodrës u mrekullua nga kjo përgjigje që kurrën e kurrës nuk e priste. Nga kjo përgjigje Pasha urdhëroi të falet e të përcillet me kujdes deri te fisi i tij, në malësi, deri në shtëpi ku banonte. Këtë ngjarje të kujtesës gojëdhanore e kanë përshkruar në veprat e tyre shkencore për etnokulturën shqiptare: etnologu i shquar Mark Krasniqi, po më herët dhe Mark Milani, Terenc Toçi, At Kolë Berisha e disa të tjerë. Gjithandej gjatë eksplorimeve dëgjohej ndër pleq e kjo ka për mikpritjen një simbolikë të veçantë. Sot kjo duket si e pakuptimtë, por për ato kohë buka e miku ishin të shenjta e cënimi i tyre ishte dënim nga Urdhëruesi i Qiellit.

Është me shumë interes të vërehet se si simbolika e bukës është e lidhur ngushtësisht me virtytet e ndryshme njerëzore si: e drejta, e vërteta, besa, nderi, burrëria, mikpritja, bëmirësia.

1. Pali shkruan më 1936: “Pse mungesa e nji cope të bukës, e pakuptim ndër sy të të ngishmëve, mund të na binte rrjedhime të padishrueme sa jetën e kombit të paguem shtrenjt, prandaj sod nji vjetë lëshuem kushtrimin e bukës, lypëm përtrimjen e kujdesit për punë të mbara e të frytshme… hasim pa vështirësi ndër gjalle të mëndershme, të cihma me mjeshtri, lanë cilë pa mëshirë, as nuk mund ta dijmë se si deri më sot nuk ka mujt zani me shpërthye në kumbim të përvajshëm: bukë për shpirtin! Po! Shqiptari ka nevojë ma tepër se për bukën e barkut, për bukën e shpirtit” (Z. Pali, Bukë e shpirt, H.D., 1936, f. 541).

Këtu është fjala, krahas bukës, për të ushqyerit me virtyte njerëzore, me atë ushqim që i duhet shumë popullit tonë për të ecur përpara në qytetërim, por si simbol në qendër ishte buka. Për kohën e herëshme e deri në mesin e shek. XX nuk mund të ishte ndryshe.

Mikpritja e emërtuar me bukë e me simbolet e saj ka përforcuar lidhjet sociale e të bashkësisë krahinore e ndërkrahinore. I ka dhënë një kuptim jetësor lidhjes mes njerëzve e bamirësisë së shprehur përmes bukës. Mirësia me bukë bëhej për të varfër, për fatkeqë: një njeri e familje tepër e varfër, një grua e vejë me fëmijë të vegjël, ndihmë në rast vdekjeje ku e pranishme ishte kudo buka që çohej si ndihmë te shtëpia e të vdekurit.

Ndihmat për fatkeqët, për vdekje, për varfëri të madhe ishin nga më të ndryshmet, po vend më përfaqësues zinte buka ose veprime që kryheshin në emër e në simbolikë të saj. Ndihma të kësaj natyre shprehnin mirësi e mirëdashje për fatkeqët, po bëheshin dhe me besimin se kështu dhe dhënësit e bukës e të gjërave të tjera do t’u siguronte të mirë nga I Plotfuqishmi i qiellit. Pra dhe ata do të ndihmoheshin nga forcat hyjnore.

Në Frashër të Përmetit në nëntor 1940, si na tregon T. Toçi në librin e tij, “Shqiponja Arbënore”, ushtarë shqiptarë e italianë nuk kishin fare ushqim e bukë për të ngrënë. Banorët e atyshëm u jepnin gjithë ç’kishin nga rezervat ushqimore e bukë, po dhe ato po mbaroheshin. Atë bënte, me shumë dhunti, edhe familja e mësuesit Skënder Frashëri, por i kishte mbetur bukë vetëm për atë mbrëmje. Fëmija i shtëpisë, Shëndeti, 7 vjeç, duke i parë ushtarët shumë të uritur, shkon në shtëpi dhe kërkon që pjesën e bukës që ai do të hante në darkë, t’ia jepnin që t’ua çonte ushtarëve për ta ngrënë. Familjarët, të prekur nga kjo përzemërsi e djalit, një pjesë të bukës së mbrëmjes ia dhanë që t’ua çonte ushtarëve. Ai ua çoi atyre e ata donin t’ia mbushnin duart me para, po ai nuk pranoi se “buka mikut s’i jepet me para”. Në mbrëmje familjarët kërkuan të ulej në tryezë për të ngrënë me të tjerët, po ai nuk pranoi kurrën e kurrës nga që pjesën e tij ua kish dhënë me dëshirë e përzemërsi ushtarëve. Familjarët, të mrekulluar, të mallëngjyer, nga ky gjest i Shëndetit, edhe ata vendosën të mos hanë darkë asnjëri atë natë e bukën e ushqimin t’ua çonin ushtarëve ku qëndronin pranë zjarreve në natyrë. U tha e u bë (T. Toçi, Shq. Arb., 1943, f. 104). Kjo është zemër e mirësisë shqiptare, gjest shumë mbinjerëzor që të mrekullon. Kjo është simbolikë e bamirësisë në shpirtin shqiptar si ndihmë për fatkeqin.

Interesante për adhurimin e bamirësisë është gojëdhëna myzeqare për “duart më të bukura”: Na ishin njëherë tri gra që kishin dalë në breg të lumit. Të tria ishin pasanike dhe mburreshin me njëra-tjetrën se kush i ka duart më të bukura. Në atë çast erdhi një grua plakë e uritur. Ajo u tha atyre: Kam ditë që s’kam ngrënë, më jepni një copë bukë”.

Gratë nuk i dhanë bukë, por i thanë:

– Cila nga ne i ka duart më të bukura?

– Prisni të ha një copë bukë dhe pastaj t’ju flas. Dhe në këtë kohë drejtohet te një grua që punonte në arë aty afër. Ajo punoi sa punoi e pastaj u ul të pushojë.

Dielli ia kishte nxirë dhe përcëlluar lëkurën. Plaka i zgjati dorën dhe i tha:

• Kam ditë që s’kam ngrënë, a mos të ndodhet një copë bukë?

Përgjigja: Eja moj nënë, ulu këtu, se kam një copë bukë dhe e ndajmë së bashku.

Plaka hëngri bukë, piu ujë dhe e uroi fshataren. Pastaj e mori dhe e çoi atje ku rrinin pasaniket për t’u thënë se kush i kishte duart më të bukura.

– Duart e zeza me kallo të kësaj gruaje të varfër janë më të bukura se duart tuaja. Duart e kësaj fshatareje janë duar pune, duar që bëjnë dhe të japin bukë.

Kështu tha plaka dhe u nis për në udhën e saj. Të trija pasaniket mbetën me gisht në gojë në breg të lumit. (J. Nushi, Folklor … Myzeqe, 1982, f. 292-293).

Buka e drithërat nga ajo prodhohet, po dhe mjetet e prodhimit të saj kanë zënë vend të posaçëm dhe në mitologji e besime vendëse shqiptare: Dragoi me forcën e mbinatyrshme të tij, në luftë me Kuçedrën mbron arat, drithërat nga stuhitë e mëdha e nga breshëri. Ai sjell ujërat që kuçedra i ndalon e kështu ujiten arat. Armë të tij të fuqishme janë parmenda, zgjedha e parmendës, furkëza me të cilën ngarkohet drithi në kalë, guri i mullirit. Në kohë stuhie e breshëri, që binin shkatërrimin e të korrave nxirrnin jashtë në natyrë tryezën e bukës, qerepin, pirustinë e objekte të ndryshme të prodhimit të drithërave.

Shumë rite me natyrë rrjedhëse nga mite e besime popullore me burim nga lashtësia janë ruajtur ndër Shqiptarë, sidomos ndër plakat, deri nga mesi i shek. XX, shpeshherë të shndërruara në lojëra fëmijësh. Të kësaj natyre janë këto dëshmi nga jeta e popullit: “Natën e kërshëndellave, kush i hyp shkopit kaluar e merr dhé prej bashtinet të huej e e qet në të vetën e thotë: Këtu ngarko (pra në arën e tjetrit), këtu shkarko (në arën e tij), ajo dihet se ban bereqet” (M. Prelaj, Kosova ndër doke…, H. Dr., 1933, nr.4, f.186). Me miellin e ri gatuhej buka e re. Ishte ky një gëzim i familjes… Nga brumi i parë i bukës së re formoheshin rrathë koncentrikë në kapak të magjes dhe në derë të shtëpisë. Ishte kjo një paraqitje simbolike e diellit e cila edhe një herë na kujton kultin e diellit kaq shumë të nderuar” (U. Xhemaj, “Etn. shq. në Podgur”, Prishtinë, IAP, 2003, f. 244). Pra kjo bëhej për mbarësi e prodhim të mbarë, mbështetur në besimet pagane me rrjedhë nga Lashtësia. Këtu ndërthuren simbolika e bukës me atë të diellit.

Mjaft besime e rite ka pasur për Buklën (Nuse-Lalën). I venin natën në dritare të shtëpisë a kasolles së bagëtive furkë me bosht e bukë e djathë që të vijë e të hajë Bukla e të mos dëmtonte bagëtitë. Këtë rit paraqet dhe kjo këngë rituale që është shndërruar në lojë fëmijësh: “Bukul-o, bukulushë, / Mos u tremb, / Se s’t’ban gja kush! / Mos u tremb, / Gja s’kam me t’thanë, / Boshtin e furkën / Pi dere, / Bukën e djathin, / N’pinxheré”. Duke bërë këto rite, besohej se Bukla nuk do t’i dëmtojë gjijtë e lopëve, të bagëtive, për të pirë qumështin. (S. Fetiu, Këngë e lojra, Prishtinë, IAP, 1983, f. 200).

Në Myzeqe e vise të tjera … “Kur kalliri kryesor i degës së misrit nxjerr dhe të tjerë të vegjel (2-4) besohet se i zoti i arës kthen nga e mbara, dmth, do të pasurohet shpejt. Këtë kalli me klysha e quajnë si ogurli dhe e ruajnë në hambar të misrit a të miellit që të ketë dukë dhe që ta mbjellin motin që vjen, për shtesë dhe mbarësi në prodhim” (J. Nushi, Mitologji e besime, 1974, “Etn. Shq.”, IV, f. 320.).

Rite, mite e besime për bukën, për misrin, grurin, drithërat, në përgjithësi ka me shumicë në jetën shqiptare të së kaluarës, po këtu dhamë vetëm disa thërrmijëza të tyre.

Simbolikat rituale që lidhen me prodhimin e drithërave e të bukës janë të pranishme gjithandej. Edhe kjo flet qartë për një traditë shumë të lashtë të të ushqyerit të stërgjyshërve tanë Ilirë e Parailirë, të ushqyerit e Arbërve të Mesjetës e Shqiptarët më vonë, me bukë e prodhime drithërash. Kjo flet shumë për popull e bashkësi krahinore sedentare ku është zhvilluar etnokultura përkatëse që ka mbajtur e ka përforcuar unitetin etnik që nga lashtësia e deri në kohën tonë. Është me shumë rëndësi që të studiohet kjo anë e të ushqyerit sedentar, për të dëshmuar më në thellësi evolucionin e identitetit etnik e kulturor të këtij populli që nga lashtësia e deri në kohë të re e të sotme, ku në qendër të të ushqyerit, krahas mishit e bulmetrave, pemëve e perimeve të gatuara, ka qenë buka e gatime të tjera nga mielli e drithërat. Emri simbolik i të ngrënit ka qenë buka.

Këto tradita të shenjta për bukën sot i takojnë përgjithësisht së kaluarës e shumë pak prej tyre kanë mbetur në jetesë në të tashmen. Sot buka bëhet me mjete e me teknika të reja në furra e sipërmarrje publike; në tepër pak raste buka gatuhet në shtëpi, më tepër në fshatra, në ditët e sotme. Pra, përgjithësisht ka dalë jashtë ritualeve e simbolikave të ndryshme të traditës.

Bibliografi

1. Alushi, Qamil: Dasma në Mat, “Etn. Shq.”, IV, Tiranë, 1972, f. 262-283.
2. Anamali, Skënder: Arkeologjia dhe bujqësia, Tiranë, SH.B. “8 Nëntori”, 1980.
3. Bardhi, Frang: Dictionarium latino epiroticum. Pajisur me shënime, me hyrje, ristrukturim me të dhëna e shpjegime në shqipen e sotme të tërë fjalëve të fjalorit nga Bardhyl Demiraj, Shkodër, Botime Françeskane, 2008.
4. Berisha, At Kolë: Etnografi, 3. Tiranë, En. B. P. “Sh. Fishta”, 2003.
5. Berisha, Rrustem: Kontribut rreth zakonit dhe këngëve të “Kulaçit të Nuses”, Gjurm. Alb. Folkl. dhe Etn., III, 1973, Prishtinë, IAP, f. 117-129.
6. Boué Ami: La Turqnie d’Europe, vëll. II, Paris, A. Bertrand, 1840.
7. Ceka, Neritan: Ilirët, Tiranë, Ilar, 2001.
8. Çabej, Eqrem: Studime Etimologjike, vëll. II, Tiranë, ASHSH – IGJL, Tiranë, “Sh.M. Duri”, 1976.
9. Çelebiu, Evlija: Shqipëria 350 vjet më parë, Tiranë, Horizont, 2000.
10. Çelebiu, Evlia: Në Shqipëri dhe në viset fqinje, Kosovë, Mali i Zi, Ohër, Tiranë, Sh.B. 55, 2008.
11. Çetta, Anton, Berisha, Anton: Vajtime, gjamë dhe elegji, Prishtinë, IAP, 1987.
12. Çetta, Anton: Nga folklori ynë, IV, Prishtinë, IAP, 2000.
13. Dalliu, Ibrahim: Besime të popullit, “Dituria”, Tiranë, 1927, f. 52-58, 1928, f. 62-68.
14. Dojaka, Abaz: Ceremoniali i dasmës shqiptare, “Etn. Shq.”, Tiranë, ASHSH, IKP, 1978, f. 115-153.
15. Dojaka, Abaz: Martesa në Shqipëri, Tiranë, “8 Nëntori”, 1986.
16. Elsie, Robert: Leksiku i kulturës popullore shqiptare, Tiranë, Skanderbeg books, 2005.
17. Fetiu, Sadri: Këngë e lojëra të fëmijëve, Prishtinë, IAP, 1983.

18.Gazulli, Nikollë: Fjalori i Gazullit, Tiranë, Bot. Çabej, 2010.

19. Gjeçovi, Shtjefën: Trashëgime trako-iliriane, Tiranë, “Ora”, 2003.
20. Gjeçovi, Shtjefën: Kanuni i Lekë Dukagjinit, Shkodër, Sht. Franc., 1933.
21. Gjergji, Andromaqi: Ligjërata për etnologjinë shqiptare, Tiranë, Extra, 2001.

22.Hahn, J. G. von: Studime shqiptare, Tiranë, Ins. Dial-Ko…. Është botuar, me sa duket më 2005, nuk ka vit botimi të shënuar në libër.

23. Halimi, Kadri: Studime etnologjike, Prishtinë, IAP, 1994.
24. Harapi, Anton: Kulla e Babelit, Tiranë, Phoenix, 1999.
25. Haxhihasani: Këngë popullore legjendare, Tiranë, ISH, 1955.
26. Haxhihasani: Tregime dhe këngë popullore për Skënderbeun, Tiranë, USHT, JF, 1967.
27. Haxhihasani, Qemal: Thimi Mitko, Tiranë, ASH-IKP, 1981.
28. Hoxha, Shefqet: Fejesa e martesa në Lumë, BUSHT, BISH, 1960.
29. Hrabak, Bogumil: Eksportimi i drithërave nga Shqipëria në shekujt XIII, XIV dhe XV “Gjurm. Albanologjike”, Prishtinë, IAP, 1970, f. 24-90.
30. Ivanova, Julia: Trudy i prazdniki Allbanskih Krestian, Moskva, RAN, IEA, 2004.
31. Këlmendi, Hasan:
32. Krasniqi, Mark: Aspekte mitologjike, Prishtinë, “Rilindja”, 1997.
33. Krasniqi, Mark: Mikpritja në traditën shqiptare, Prishtinë, ASHAK, 2005.
34. Krasniqi, Mark: Nga gurra e traditës, Prishtinë, ASHAK, 1991.
35. Kruja, Mustafa: Fjalor kritik i shqipes, Tiranë, ShB Çabej, 2008.
36. Leotti, Angelo: Dizionario albanese – italiano, Roma, Inst. per l’Europa Orientale, 1937.
37. Leroi – Gourhan, André: Milieu et technique, Paris, A. Michel, 1973.
38. Meçi, Xhemal: Kanuni i Lekë Dukagjinit, varianti i Pukës, Tiranë, “Çabej”, 1996.
39. Meçi, Xhemal: Kanuni i Lekë Dukagjinit, varianti i Mirditës, Tiranë, Geer, 2002.
40. Mehmeti, Fadil: Zakone, rite e besime vdekjeje në Këlmend, “Etn. Shq.”, IX, Tiranë, IKP-ASH, 1978, f. 333-358.
41. Memija, Myftar: Dasma e Malësisë së Gjakovës, “Etn. Shq.”, I, Tiranë, IHGJ, 1962, f. 276-307.
42. Mitrushi, Llambrini: Zakone e rite të ceremonialit të vdekjes në Myzeqe, “Etn. Shq.”, V, Tiranë, IHGUT, 1974, f. 257-281.
43. Murtezani, Izaim: Rite e praktika magjike të ciklit vjetor, Shkup, Logos-5, 2008.
44. Ndreu, Haziz: Kastriotët dhe Skënderbeu në trojet arbnore, Tiranë, M. Barleti, 1997.
45. Neziri, Zeqirja: Letërsia gojore shqiptare, Shkup, USH, vëll. I, II, 1997.
46. Neziri, Zymer: Epika legjendare e Rugovës, I, IAP, 2009, V, IAP, 1997.
47. Nushi, Jani: Mitologji e besime në Myzeqe, “Etn. Shq.”, V, Tiranë, 1974, f. 283-339.
48. Nushi, Jani: Folklor nga krahina e Myzeqesë, Ak. e Shk. IKp, 1982.
49. Onuzi, Afërdita: Ushqime tradicionale të krahinës së Bregut të Sipërm, “Himara në shekuj”, Tiranë, Akad. e Shk. e Shq. 2004, f. 391-400.
50. Osmani, Edibe S.: Rite e besime popullore në viset e Tetovës dhe të Gostivarit, Shkup, AD, “Goce Dellcev”, 1997.
51. Palaj, Bernardin: Mitologji, doke dhe zakone shqiptare, Prishtinë, Shpresa, 2000.
52. Pali, Zef (“Flaka”): Bukë, bukë e shpirt, “Hylli i Dritës”, Shkodër, Sht. Fr., 1935, nr. 11, f. 521-533, 1936, nr. 11, f. 541-547.
53. Panajoti, Jorgo, Xhagolli, Agron: Fjalë të urta të popullit shqiptar, Tiranë, Ak. e Shk. IKP, 1983.
54. Prelaj, Marjan: Kosova ndër doke e bestytni të veta, “Hylli i Dritës”, 1933, nr. 3-4.
55. Pulaha, Selami: Lufta shqiptaro-turke në shek. XV, Burime osmane, Tiranë, USHT, IHGJ, 1968.
56. Pulaha, Selami: Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shek. XV-XVI, Tiranë, 1984.
57. Rregjistri i kadastrës dhe i konçesioneve për rrethin e Shkodrës, 1416-1417. Përgatitur për botim nga Injac Zamputi.
58. Sirdani, Marin: Skënderbeu mbas gojëdhënash, Shkodër, Sht. Franç. 1926.
59. Statovci, Drita H.: Etnologjia flet, Prishtinë, IAP, 1998.
60. Stipçeviq, Aleksandër: Ilirët, jeta, kultura, simbolet e kultit, Tiranë, Toena, 2002.
61. Sulejmani, Fadil: Lindja, martesa dhe mortja në Malësitë e Tetovës, Bot. II, Tetovë, ISHB Çabej, 2005.
62. Shkurti, Spiro: Tradita bujqësore të Shqiptarëve, Tiranë, ASH-IKP, 2002.
63. Shtjefni, Kolë: Mirdita. Doke e zakone, Tiranë, Albin, 1998.
64. Shtjefni, Kolë: Mbeturina pagane, Tiranë, Botimpeks, 2000.
65. Shuflaj, Milan: Serbët dhe Shqiptarët, Tiranë, SHB “Bargjini”, 2002.
66. Tase, Pano: Fjalor dialektor, Tiranë, Sht. B. Çabej, 2006.
67. Tërnava, Muhamet: Popullsia e Kosovës gjatë shek. XIV-XVI, Prishtinë, IAP, 1995.
68. Tirta, Mark: Mitologjia ndër Shqiptarë, Tiranë, ASHSH, IKP, 2004.
69. Tirta, Mark: Panteoni e simbolika, Tiranë, ASHSH, IKP, 2007.
70. Toçi, Terenc: Shqiponja Arbënore, Tiranë, “Kastrioti”, 1943.
71. Xhemaj, Ukë: Etnokultura shqiptare në Podgur, Prishtinë, IAP, 2003.
72. Xhemaj, Ukë: Shtresime kulturore, Prishtinë, IAP, 2005.
73. Zojzi, Rrok: Gjurmët e nji kalendari primitiv në popullin tonë, B.I.Sh., nr. 1, Tiranë, 1949, f. 85-112.
74. Zojzi, Rrok: Ditarët e terrenit, AE i IKP.
75. Zojzi, Rrok: Dasma në krahinën e Skraparit, “Buletin” i Universitetit Sht. të Tiranës, SSHSH, II, Tiranë, 1958, f. 220-237.