Preç Zogaj – Në sallën e bibliotekës Kombëtare të Tiranës sundonte një qetësi e thellë që mendja ime ia takste si heshtje nderimi poezisë që sapo kisha lexuar. Së cilës, iu ktheva sërish, si të isha unë, apo edhe unë, personi në timon të shevroletit, nisur nga Lisbona natën, në dritën e hënës, si në ëndërr, në rrugën për Sintra, në rrugën e shkretë apo në rrugën për askund dhe të isha pushtuar njëlloj si autori i poezisë nga e njëjta gjendje shpirtërore e paqëndrueshme dhe e pangushëllueshme ku nisjet dhe mbërritjet ishin holograma e një elegjie rrethore të pendimit. Ja disa nga vargjet.
Shkoj ta kaloj natën në Sintra sepse nuk mund ta kaloj në Lisbonë
Por kur të mbërrij në Sintra do të pendohem që nuk kam ndenjur në Lisbonë.
Gjithmonë ky trazim pa kuptim,
ky ankth i tepërt i shpirtit për asgjë
në rrugën e Sintras , ose në rrugën e jermit, ose në rrugën e jetës
Prapa, në të majte, shtëpiza modeste, me shumë se modeste.
Jeta aty duhet të jetë e lumtur për të vetmen arsye se nuk është imja,
Nese dikush atje me ka parë duhet të ëndërrojë e të thotë për mua: ja, ai është i lumtur!
……………………………………………………………………………………………….
Në rrugën për Sintra , nën dritën e hënës, mes trishtimit,
Gjithë duke ngarë pangushëllueshëm shevroletin e marrë me qira,
Humbas në rrugën e ardhshme, zhdukem në distancën që arrij,
Në një marri të pafre, t’rrufeshme, t’dhunshme, t’pakuptueshme
shkel gazin në dërrasë
Por zemra ime mbetet në grumbullin e gurëve që kam shmangur
duke i parë pa i këqyrur në derën e shtëpizës.
Zemra ime bosh,
Zemra ime e pashpërblyer,
Zemra ime më njerëzore se unë, më e saktë se jeta.
Në rrugën për Sintra, afër mesnatës, nën dritën e hënës
Çfarë shkrehje e imagjinatës sime!
Në rrugën për Sintra, gjithnjë e më afër Sintras
Në rrugën për Sintra , gjithnjë e më larg vetes.
Poezia , siç mund të ndjehet nga vargjet e mësipërme, përcillte brengën e një ekzili të pamundësuar nga vetë kufinjtë e ekzistencës njerëzore. Njëherësh, gjendjen e të jetuarit në një mundim shpirtëror që zhduk kërshërinë. Merret me mend si rezononte ajo brengë në kushtet e një ekzili të pamundësuar edhe nga kufinjtë e imponuar fizikë në Shqipëri.
Kisha një test timin për të vlerësuar poetët: Pëlqimin e krijimtarisë së tyre pa i njohur dhe pa qenë i influencuar nga çfarë thuhej e shkruhej për ta. Ai që kishte shkruar poezinë e mësipërme ishte një poet i jashtëzakonshëm. Ngrita sytë dhe lexova emrin e tij: Fernando Pesoa. Nuk njihej fare në Shqipëri. Nuk ishte publikuar asgjë prej tij. As në fletoret e blloqet klandestine që qarkullonin në rrethet e ngushta letrare të kohës. Megjithëse, siç do mësoja më vonë , ishte bërë i famshëm ndërkohë, dalëngadalë, në Portugalinë e tij dhe në mbarë botën, pasi kishte vdekur në vetmi në Lisbonë në vitin 1935 pa i mbushur të pesëdhjetat, i njohur shumë pak nga bashkëkohësit e tij, duke lënë në baulën e famshme me mijëra poezi, shënime dhe proza të shkurtra, që pasi të gjendeshin e publikoheshin do t’i zbulonin njerëzimit një poet dhe mendimtar të jashtëzakonshëm, i papërfshirë dhe i papërfshirshëm në asnjë prej shkollave poetike të shekujve.
Emrin e tij e pashë për herë të dytë në antologjinë e poetit francez Alen Boske “Njëqind poezitë me të bukura të botës”, që pati qarkulluar në Shqipëri i daktilografuar apo shumëfishuar me kseroks. Në atë përmbledhje të “gjenisë nudo veshur me yje”, siç e pagëzonte vetë Boske në parathënie, ishte përfshirë një poezi e Pesoas. Ja disa nga vargjet e kësaj poezie:
Në qoftë se vjen pranvera / Kur unë nuk do të jem / Lulet do të lulëzojnë njëlloj si më parë/ Pemët nuk do të jenë më pak jeshile se pranverën e shkuar/ Realiteti nuk ka nevojë për mua/. Provoj një gëzim të stërmadh/nga mendimi se vdekja ime nuk ka pikë rëndësie.
Pas hapjes së vendit në vitin 1991 nxitova të lexoj sa më shumë nga ky poet dhe për ketë poet. E kisha menduar si një autor të eskplorimeve vetanake, jeta e të cilit me të tjerët është njëlloj torture. Dhe nuk ishte aq e papritur për mua kur e njoha si një fenomen pa të ngjashëm në letërsinë e shekullit, që siç thotë për të studiuesi i tij italian, Antonio Tabuchi, “qëndron mes qenies dhe idesë së të qenit, mes vetvetes dhe idesë për vetveten, mes reales që shikon dhe reales që riprodhon në përshkrimin e saj letrar, i paaftë për të jetuar përditshmërinë”.
Një nëpunës kontabël i thjeshtë, Pesoa e jetoi pjesën më të madhe të jetës dyzet e nëntëvjeçare në Lisbonë, pa rënë në sy, një shumësi poetësh brenda një qenie të vetme, apo një shumësi e vetme që përbëhet nga disa njerëz brenda një njeriu, disa poetë dhe filozofë brenda një poeti dhe filozofi. Këto janë të famshmet heteronime, të cilët Pesoa nuk i paraqet thjesht si pseudonime, të tilla siç kishte përdorur Stendali apo autorë të tjerë të njohur, por si krijesa me identitete dhe emra të përveçëm, të cilëve u regjistroi, si të ishte një Zeus, datat e lindjes dhe vdekjes brenda tij, deri karakteristikat fizike. Ai kishte pasur që në fëmijëri ngasjen për të dalë prej vetes, për te qenë një tjetër, jashtë këmishës së hekurt që na vesh një indentitet i ngrirë, i varfër. Heteronimet e tij janë shpjeguar si një reaksion kundër ekzistencës, reaksion që erdhi duke iu përforcuar dhe ju bë natyrë. Së paku katër prej heteronimeve janë “autorë” me vepra poetike të plota, të cilët, nëse Pesoa nuk do ti kishte treguar vetë nga fundi i jetës dhe po t’i kishte hedhur në det nëpër baule qelqi krijimet nën emrin e tyre, bota do t’i kishte njohur pasi ti zbulonte si poetë të mëdhenj me vete që nuk kishin dashur të tregonin kush ishin dhe as të merrnin mbrapsht asgjë nga dhuntia e tyre. Ata janë Alberto Caiero, Alvaros de Campos, Rikardo Reis dhe Bernardo Soares. Janë edhe dhjetëra heteronime të tjera episodike. Për kuriozitet, poezia “Duke ngarë shevroletin” ka “autorësinë” e Alvaros de Campos.
Pesoa e mbajti sekret për njëzet e një vjet atë që quhet “nata e tij e Paskalit” e vitit 2014, dukurinë e çuditshme të ngritjes apo buisjes spontane brenda tij të personazheve të dallueshëm dhe të ndryshëm nga fiziku dhe nga stili, antonimikë nganjëherë, të gjithë të seksit mashkullor, të një gjaku sigurisht e ndërkohë oponentë të njëri-tjetrit. Ai ia tregoi këtë sekret pak para vdekjes mikut të tij të ngushtë, Adolfo Monteiro, ku i shkruante:
Një ditë, në 8 mars 1914, u afrova të një komo e lartë dhe duke marrë një letër fillova të shkruaj në këmbë siç kam bërë në të gjithë herët kur kam mundur. Dhe shkrova tridhjetë e ca poezi në një fare ekstaze së cilës nuk dija si t’ia përcaktoja natyrën. Ajo që dita triumfale e jetës sime e asnjëherë nuk kam njohur një të ngjashme . Ajo që vijoi që shfaqja te unë e dikujt të cilit nuk vonova ti vë emrin: Alberto Caireo. Më falni absurditetin e shprehjes: mu shfaq mjeshtri im. E tillë qe ndjesia e menjëhershme që provova”.
Kështu edhe me heteronimet e tjera në një shkëmbim periodik midis tyre dhe vetë atij. Fernando Pesoa u bë skena personazheve brenda tij. “Nëse do të botoja debatet mes Alvaro de Campos dhe Rikardoi Reias, ju do të shihni sa të ndryshëm janë, aq sa unë nuk jam fare në këtë aferë”, do të vijonte letra e tij e rrëfimit.
Pesoa shkroi shumë, pa pauza. Ngjashëm me Kostandin Kafavis, apo Emily Diskinson, botoi shumë pak në të gjallë, vetëm një libër modest me titullin “Mesazhet”, edhe këtë në vitin 1934, një vit para se të ndërronte jetë. Në tetor të vitit 1935 vendosi të botonte “librin e parë të rëndësishëm”. Por nga fundi i nëntorit u godit nga një krizë e cerozës dhe u shtrua në spital. Fjalia e fundit që shkroi në anglisht para vdekjes ishte “nuk e di çfarë e nesërmja do të sjellë”. Të nesërmen do të shuhej në moshën 49-vjeçare. Para se të jepte frymën e fundit kërkoi syzat, a thua se për herë të fundit kureshtja po e shtynte të shihte vdekjen. Për shumë vite mbeti jashtë vëmendjes, por vepra e tij filloi të pushtonte botën dhe jehona e saj mbërriti deri edhe në Prishtinën e viteve shtatëdhjetë-tetëdhjetë, në një revistë në faqet e së cilës unë lexova për herë të parë tre katër poezi të tij. Në vitin 1986 eshtrat e tij u vendosen në Panteonin e Jeronimos në Portugali, pranë shokëve të përjetësisë, poetit kombëtar, Camoense dhe Vasko de Gamës.
“Në gjuhën e tij të shpikësit, ai ka ditur të materializojë abstraksionin. Një shpirt religjioz ku dyshimi është forcë; i pagjumë, gjendja e zgjimit të të cilit është vijëzuar me ndriçim; i pagrat që nuk e humb asnjëherë trenin e udhëtimit brenda vetës”-janë disa nga fjalitë pikante që ka shkruar për të Armand Gumbert, njëri prej studiuesve francezë të veprës së tij. Liberale.al
