Ismet Jonuzi – Krosi | Në tërësinë e dukurive historike kulturore të formimit e të zhvillimit të veçantive të etnisë shqiptare, një vend të një rëndësie të veçantë zënë ato të jetës shpirtërore të traditës, ndër to: e drejta popullore (“kanunet”), doket e zakonet, ritet, mitet e besimet vendase që i kanë rrënjët nga koha e lashtë. Të gjitha këto kanë evoluar dukshëm, janë shndërruar e ndryshuar, kanë humbur e kanë marrë në rrjedhën e gjatë të shekujve; ato duhen vështruar dhe në dhëniet e marrjet kulturore me popujt e tjerë me të cilët na kanë lidhë dallgët historike të kohërave të ndryshme; ndërkohë ato kanë pësuar ndikimin e kodeve e të doktrinave të feve monoteiste të këtij vendi e janë sinkretizuar me krishterizmin e islamin.
Një vend të veçantë e tejet domethënës në jetën shpirtërore të popullit shqiptar zënë mitet, ritet e besimet për vdekjen, për të vdekurit, për paraardhësit, për varret, për “jetën e përtejme” e lidhjen e saj me fatet e të gjallëve në bashkësitë fshatare Këto dukuri do të bëhen objekt i kësaj trajtese, duke i parë në kontekstin e historisë etnike të këtij kombi, si veçanësi të psikës së tij etno-kombëtare, si përbërës i rëndësishëm, i etno-kulturës shqiptare, si identitet kombëtar, në vetëdijen e shqiptarëve.
Në vështrim të jashtëm të duket sikur vdekja zë një vend tepër të skajshëm në jetën shpirtërore të shoqërisë, po në të vërtetë nuk është kështu. Mitet, ritet e besimet që kanë të bëjnë me kultin e të vdekurve janë ruajtur të shumta e me përmbajtje simbolike tepër interesante, me disa skenarë e rituale tepër arkaike në bashkësitë fshatare, veçanërisht në krahinat malore të trojeve shqiptare. Këto rite e besime janë të lidhura jo vetëm me praktikat ceremoniale të vdekjes, por dhe me kulte të bujqësisë e të blegtorisë, me festat kalendarike, të lindjes së foshnjës, të synetisë (tek shqiptarët e konfesionit islam), me fejesat, martesat, me zejet e ndryshme, me punët e njerëzve e me fatkeqësitë ose fatbardhësitë e tyre në jetë e kështu me radhë.
Trashëgimitë shpirtërore e kulturore të lëna nga paraardhësit, nga gjyshërit, stërgjyshërit ose thjeshtë thënë nga bashkëkombasit janë përvetësuar nga pasardhësit e janë mësime praktike të jetës së tyre në kuadrin e kodeve të traditës së lashtë. Kjo vazhdimësi është pasqyruar në një mënyrë a në një tjetër dhe në përfytyrimet e mbinatyrshme të njerëzve në doke e në simbole rituale. Jo më kot dijetarë të ndritur të njerëzimit kanë shprehur mendimin se të gjallët, trajtuar në kuptim të trashëgimisë e të vazhdimësisë, drejtohen nga të vdekurit. Në këtë kuadër duhet vështruar dhe kulti i të vdekurve, ritet e besimet për të vdekurin, për jetën në “botën tjetër”, për varret, për shpirtrat e të parëve, për të ruajturit nga vdekja.
Dukuritë në fjalë janë tepër komplekse; janë ndërthurur dhe janë shkrirë bashkë me ide e doke, besime nga më të ndryshmet. Në disa drejtime ato kanë karakter të theksuar moral; në to shprehen virtyte shpirtërore të popullit të thjeshtë; hidhërim për humbjen e njeriut të afërm a të dashamirëve të tyre; në rite vdekja del si humbje për bashkësinë shoqërore, për fshatin e krahinën e jo vetëm për familjen ato kryejnë funksionin e një akti solemn ku përforcohet qëndrueshmëria e unitetit shpirtëror të bashkësisë fshatare; ripërtërihet miqësia e dashuria në mes njerëzve të atij vendi; ndihma shoqërore këtu bëhet më fisnike. Vdekja është rast për të shprehur dhembshuri njerëzore, lidhje shpirtërore dhe gadishmëri e ndihmesë që mund t’i jepet tjetrit në fatkeqësi. Nga ana tjetër në këto raste ripërtërihen e përforcohen ritet e besimet e lashta të bashkësisë fshatare, krahinore e mbarë etnike; ato rite e doke në vdekje janë kujtesë e ngulitje e traditave të lashta në gjeneratat më të reja, si një vazhdimësi brezash.
Jam i vetëdijshëm se tema është tepër e gjerë, po duhet të vëmë në dukje se në këtë trajtesë do të shqyrtohen disa rite e besime nga më interesantet në lidhje me vdekjen e kultin e të vdekurve, simbolet përkatëse të tyre, për të cilën material burimor faktik që do të jepen në këtë punim i kam mbledhë në ekspeditat e mia në viset e ndryshme të këtyre trojeve shqiptare të Maqedonisë e në veçanti në fushën e Pollogut bashkë me malësitë e Sharrit dhe malit të Thatë. Po ashtu për këtë temë, që është e natyrshme për të plotësuar me fakte nga krahinat e ndryshme të trojeve shqiptare, kam shfrytëzuar literaturë të gjerë për temën e vdekjes e të përfytyrimeve për “botën e përtejme”. Pra, kam shfrytëzuar materiale terreni nga fusha e riteve të vdekjes kryesisht nëpër zonat fshatare të malësive që i përmenda më lartë dhe kuptohet të fshatrave në fushën e Pollogut.
Në këtë temë, do t’i shqyrtoj vetëm disa dukuri që kam gjykuar se janë më arkaike, kuptimi i lashtë i të cilës në disa raste ka humbur, ose del vetëm mënyrë e tërthortë. Nganjëherë ana artistike e naracioneve për vdekjen e vajtimeve në vargje janë të shkrira bashkë me rite e besime të mbinatyrshme, aq sa nuk është lehtë të veçohen simbolet fetare nga të shprehurit me mjete artistike të veçanta, si vokacione poetike që edhe elementët moralë me ato të besimeve shpesh herë janë të shkrira bashkë.
Ritet dhe besimet që përkojnë me përfytyrimin e shkakut të vdekjes ose siç e hasim në popull mortjes e të kultit të vdekurve, ato ruhen në forma dhe me brendi shumë arkaike, të lashta për këto përfytyrime, më tepër se në çdo rast tjetër të jetës shoqërore. Këto rite e besime janë ruajtur më qnëdrueshmëri në evolucionin e tyre që ka qenë më i ngadalshëm në jetën e disa shtresave shoqërore me një jetë mes malesh, jo më kot disa dijetarë të huaj kanë thënë për gjamtarët shqiptarë se “ata janë homerikët e fundit në Ballkan”. Këtë mund ta mbështesim së paku në përshkrimin e jashtëm ku malësorët shqiptarë bënin gjamë për të vdekurin ashtu si bënin heronjtë e Iliadës së Homerit mëse tre mijë vjet më parë. Këto doke të vjetra janë ruajtur brenda zhvillimit bashkëkohor të malësorëve shqiptarë, natyrisht duke ruajtur edhe disa veçanti të jetës patriarkale.
Këtë dukuri na e përforcojnë edhe dëshmitë e ndryshme, se kur vdes njeriu, natyrisht në malësitë shqiptare, në disa raste, sidomos gratë qajnë e ulurijnë, me thonjtë e gishtave gjakosin faqet, tërheqin flokët sa i shkulin, pra nga veprimet e këtilla u bie të fikët. Mund të përmendim se, ato bëjnë në disa raste disa lëvizje të çuditshme me një objekt të të vdekurit në dorë që nuk kemi se si t’i shpjegojmë ndryshe veçse si mbijetoja të skenarëve ritualë të kohëve të lashta të ndonjë djali të ri a fëmijë, të mallkojnë perëndinë që nuk di se çfarë bën, që bën gabime të përkëndshme, duke marrë jetë njërzish.
Besimet më arkaike e më të pastra për vdekjen i gjen te plakat malësore, që kurrë nuk kanë dalë nga krahina e tyre mes malesh edhe te burrat e moshuar janë ruajtur këto besime deri në mesin e shekullit XX, që diku-diku edhe më vonë. Për këto është e natyrshme të theksojmë se ka edhe sinkretizime me fenë monoteiste.
Më kanë lënë mbresë informatat që i kam marr në terren me plakat e njerëzit e moshuar që është dëshmi se në traditat popullore shqiptare ka qenë i pranishëm besimi se njeriu që vdes, “ndërron jetë”, han ushqime, pin, dëgjon, sheh e flet, ndjen ashti si dhe në këtë jetë. Sipas besimeve popullore, i vdekuri dëgjon gjamën e burrave dhe vajtimim e grave. Kur vajtuesit e gjamtarët e nxjerrin zërin mirë, i vdekuri gëzohet, madje “e ven buzën në gaz”. Por, në rastet kur i vdekuri është vrarë nga arma ndjen dhembje e fytyra e nxihet nga sikleti, po kështu kur në shtëpi ka lënë disa dëshira jetike pa plotësuar, i vdekuri i shtrirë duket i pikëlluar e i vrerosur si p.sh. kur ka lënë fëmijë të vegjël e nuk ka kush t’i ushqejë e t’i rrisë, kur ka lënë djalin pa martuar, kur ka lënë borxhe pa paguar e kështu me radhë.
Gjama e burrave e vajtimi i grave kanë në zanafillë të tyre në natyrë rituale, lidhen me përfytyrime të caktuara të mbinatyrshme, edhe pse në evolucionin e tyre kanë pësuar ndryshime të thella, kanë marrë formën e ceremonialeve të dokeve me përditshëmirinë e formë artistike në përkushtim për të vdekurin. Të gjitha këto janë të lidhura me mbijetojat e besimeve të një bote pagane. Pra, në formën klasike gjama e të vdekurit është bërë me grupe, ndërsa ajo që është vetjake është e lashtë, por disi e dorës së dytë.
Gjamtari e gjamtarët, para se ta fillonin britmën, ata do të thirrin me zë të lartë emrin e të vdekurit, sikur të ishte gjallë e po e thërrisnin atë për së largu për të ardhë në ndonjë kuvend burrash e kështu me radhë.
Këto thirrje të emrit të të vdekurit dikush i ka shpjeguar me arsyen se gjamtarët në fillim nuk duan të besojnë se ka vdekur. Në të vërtetë, sipas të dhënave krahasuese të terrenit si dhe nga burime të tjera, këta e thërrasin me besimin e plotë se i vdekuri i dëgjon dhe për këtë i vjen mirë se po i bëjnë gjëmë e po e nderojnë.
Në popull ende mund të gjejmë aty-këtu besime se njeriu në agoni nuk i del shpirti nëqoftëse nuk i ka pranë të gjithë të afërmit e familjes, miqtë e dashamirët që i ka kujtuar para se të vdesë. Prandaj, ai që e mban në krah, në çastet e fundit, kur është duke hequr shpirt, i thotë me të madhe: “këtu është filani e fallani…”, përmend emrat e njerëzve të ndryshëm edhe pse në ato çaste nuk ndodhen aty. Pra, i drejtohet me fjalët:”Të gjithë janë këtu e kanë ardhë për ty”. Për këtë në popull besohet se njeriu në agoni apo i posavdekur këto i dëgjon dhe ndjen lëhtësi në trup të tij, kalon në atë jetë i qetë, disi i kënaqur se kanë ardhë të gjithë= për t’i dhënë lamtumirën e fundit.
Hasen një mori të dhënash që kanë një besim kur i thuhet të vdekurit se :”Kur të shkosh në atë jetë” ke për të takuar këtë e atë e se duhet t’u bëjë të fala, duhet t’u tregojë se e kanë martuar djalin, se janë mirë në familje, se i ka marrë malli për njeriun e tyre të vdekur kohë më parë…”. Shpeshherë në vajtime i thuhet të vdekurit, se kur të shkojë në atë botë, t’i takojë të gjithë të afërmit e “t’i merr ngrykë” një nga një e mandej t’i takojë të gjithë të njohurit pa harruar asnjë, që të mos t’u thotë fjalë të hidhura se i helmon, t’u çojë të falat e njerëzve të tyre të dashur të “botës së këtejme”, t’i njoftojë ata për gjërat që ata në botën e të vdekurve duan të dinë nga bota e të gjallëve.
Për gruan e maleve shqiptare këto janë thjeshtë vokacione poetike, po dhe mendësi të qarta për “botën e andejme”, besime të qarta se i vdekuri i dëgjon këto porosi, të dhëna dhe se do t’i përmbushë ato. Porosi të tilla për të vdekurin e tyre kohë më parë kanë mbajtur gratë në vajtimet mortore në Malësi të Tetovës, Gostivarit, Dibrës, në rrethinën e Strugës, nëpër Kosovë e kështu me radhë. Por, duhet veçuar vajtimin e gruas vejushe, pra që i ka vdekur më herët burri, e cila gjatë vitit e për vite të tëra për burrin kërkojnë prej tij mendime, porosi, kur ndodhen në vështirësi të mëdha në familje e në jetë. Për të gjitha këto, vejushet kërkojnë që t’u shfaqen në ëndërr e t’ua japin përgjigjet se si të bëjnë në jetë.
Në zonat shqiptare lindore, doket e lashta janë ruajtur në mënyrë më të qartë, i thuhet të vdekurit me emra të përcaktuar se kush ka ardhë “me u pjek –kryeshëndoshë-ngushëllime)” e se “shumë është zymtësuar për ty, është helmuar për ty…”. Në këto raste zihen në gojë djemë, bija, miq, dashamirë, persona në zë, që të gjitha këto thuhen me të vetmin qëllim se besohet se i vdekuri do ta ndiejë veten mirë nga ky nder që i bëjnë e se do të gëzohet.
Ceremonitë mortore tradicionale në malësitë e verilindjes së tërësisë shqiptare, prej kohësh kemi vërejtur se në mes të vajtimeve del papritur në pah një skenë optimizmi ku thuhet se “mbas sodit marrshim nuse, bafshim dasme, lifshin djem…!”. Edhe ky besim me optimizëm për vazhdimësinë e jetës në zanafillë i drejtohet të vdekurit për ta qetësuar, për t’i krijuar kënaqësi, ngase siç dihet se në këto vise shqiptare që janë disi më të mbyllura për nga natyra patriarkale, gëzimi e lumturia më e madhe e nënave dhe e atërve ka qenë të martojnë djemtë, të bëjnë dasma e nuset e djemve të lindin djem si ndjenjë sublime e përtëritjes së gjeneratës.
Është me interes të themi disa fjalë për shpirtin e të vdekurit që në popull besohet se del nga goja e njeriut në çastin që ndërron jetë. Besohet se shpirti për një kohë rrin përmbi trupin e të vdekurit duke thënë se si paskam qëndruar në këtë trup kaq të ndyrë, të fëlliqur dhe lëviz sa në një vend në një vend tjetër, por askush nuk mund ta shohë. Sipas besimeve popullore, shpirti rrin tri ditët e para pranë trupit të vdekur, por nga njëherë edhe lëviz duke shkuar në shtëpi ku ka qenë i vendosur si i vdekur e qëndron atje. Për kët vendoset një një enë me ujë që besohet se i vdekuri do të pijë ujë e do të flladitet. Pra, shpirti sipas besimeve popullore nga koha në kohë gjatë 40 ditëve shpirtrat e të vdekurve kthehen për të parë , shëtit në të gjitha vendet ku ka kaluar gjatë jetës së tij. Sipas besimeve nga koha në kohë kthehen shpirtrat e të vdekurve në shtëpi, hyn brenda nga dritarja, nga çatia, sidomos në festa e ditë të shënuara familjare. Mernin erën e ushqimeve të këndshme e kënaqeshin, që për këtë arsye në ditë festash gatuanin ushqime me erë të fortë për t’u marrë erë shpirtërat e të kënaqen. Për këtë arsye netëve të tilla i lënë dritaret e çelura, madje hedhin në zjarr nga ushqimi për të krijuar erë për shpirtrat e të vdekurve. Për këtë mund të themi se shpirtrat merrem me të mirë, që është kulti i nderimit për të vdekurit, por nga ana tjetër ata merren me të mirë që të sjellin mbarësi në shtëpi e në jetën familjare si dhe të sjellin burime të dobishme ekonomike. Në të kundërtën besohet se shpirtrat mund të sjellin edhe fatkeqësi në njerëz e pasuri, prandaj doemos duhet marrë me të mirë.
Gjithashtu, mund t’i vëmë në një paralele të krahasimeve të jetës dhe vdekjes, me çka lidhja e çuditshme e jetës dhe vdekjes, tokës që e mban brenda dhe “jetës” së të vdekurit. të gjitha këto, sipas besimeve popullore të çojnë në një llojllojshmëri në mes të kësaj jete dhe “jetës së përtejme”. Në Malësinë e Tetovës, në disa vende të vdekurit që vajtohej i vënin mbi trup e pranë tij këmesën, kosën, vegla të tjera pune që i ka përdorur gjatë jetës. Kjo dukuri ka qenë e pranishme në çerekun e parë të shekullit XX, ndërsa sot është pjesë e së kaluarës. Pra për këto besime ka shumë të dhëna që dëshmojnë për lidhjet e veglave të punës, për mjetet, për instrumentet, për pushkët e kështu me radhë që i vdekuri i ka pasur për qejfi gjatë jetës së tij.
Po ashtu ka edhe dëshmi terreni që flasin se në të kaluarën e afërt ka pasur rite të ndryshme që kanë besuar se toka duhet të merret me të mirë që ta pranojë trupin e të vdekurit, dhe se për këtë ka pasur rite të ndryshme, por që është e veçanta e këtyre besimeve se njeriu që është vrarë nga gjakësori, pra i vdekuri sipas besimeve të lashta që ishte vrarë nga njeri, vuante shumë “në atë botë” përderisa të afërmit e tij nuk kishin kryer një hyjni të hakmarrjes që është njëkohësisht hyjni e vdekjes që e mbron këtë ashtu siç e kanë pasë edhe latinën e vjetër perëndinë e tyre të hakmarrjes Ganus.
Një element qetësues për të vdekurin është uji që derdhet mbi varr. Besohet se i vdekuri, pasi janë larguar njerëzit që e kanë varrosur, bën të ngrihet dhe takon sipër dërrasat (ponicat) e varrit dhe kështu e kupton se ka vdekur dhe prandaj ulet përsëri. Në disa raste, në të kaluarën pasi janë larguar njerëzit që merrnin pjesë në funeral, rrinin të varri një dy a më shumë veta për t’i bërë pak shoqëri të vdekurit atë mbrëmje. Zakonisht në këtë rast merrej një enë ujë, sipër varrit bëhej vijë e gjatë nga këmbët e deri të kryet e aty hidhej ujë për ta qetësuar të vdekurin që në këtë kohë kalon në gjendje të sikletshme. Besohej se uji e flladit dhe e qetëson. Edhe të nesërmen ose pas tri ditëve shkojnë dy ose tre gra ose fëmijë te varri dhe e stërpikin me ujë që “ta qetësojnë e të ndjehet më mirë në varr”, “ta ndjejë veten më të lehtësuar”.
Fëmijëve në disa raste u lenin mbi varr dhe enë me ujë. Në origjinë të lashtë, të ritit mendojmë se mbase kjo ka të bëjë me besimin se i vdekuri ka etje e për ta shuar atë i duhet ujë, ashtu si fruta e gjërë të ëmbla që sidomos fëmijëve u a lenin mbi varr, sidomos në muajt e para pas vdekjes.
Kudo, në trojet shqiptare, me sa na japin burimet që kemi në dorë ka qenë doke që të vdekurit t’i fusnin një monedhë metalike në varr, duke ia vënë në dorë, në gojë ose në një anë të trupit. Përgjithësisht kjo shpjegohej me arsyen “ për të paguar vendin e varrit”, për të paguar tokën që ajo ta mbajë brenda. Kuptohet se kjo ka të bëjë me kultin e tokës, pra me “vendin e banesës së re në atë jetën e përtejme”. Ajo monedhë ishte një dhuratë simbolike për tokën. Monedha të këtij lloji janë gjetur nga arkeologët dhe në varret e arbërve mesjetarë e në ato të ilirëve të lashtësisë.
Disa rite të vdekjes, si zanafillë e tyre, mund të interpretohen në mënyra të ndryshme : frikë nga i vdekuri , frika nga vdekja e nga vazhdimi i fatkeqësisë, përkushtime për të vdekurin e respekt ndaj tij. Gjithsesi, këtu kemi të bëjmë me hyjnizimin e të vdekurit i jepni atij atribute të mbinatyrshme : fuqia për të bërë mirë ose për të bërë keq në njerëzit e gjallë të afërm të tij, për t’ju sjellë mbarësi ose fatkeqësi, ngritje ose rënie në jetën familjare.
Përgjithësisht në vise të ndryshme të trojeve shqiptare ndeshim të tilla rite : Kur e marrin të vdekurin nga shtëpia për ta çuar te varri, në vendin ku ishte në mes shtëpisë tre herë e ulnin e tre herë e çonin me arsyen për të mos u marrë me vete mbarësinë, fatin e shtëpisë. Diku- diku në vendin ku ish vënë në truall të shtëpisë ngulnin një a tre gozhda, për të gozhduar vdekjen që të mos të mund të marrë edhe të tjerë mbas tij. Në vendin ku ish vendosë i vdekuri vendosin një enë me mill e me misër (ose me tre kalli misri) e i lënë aty deri sa të kthehen njerëzit nga varrimi e pastaj i lëshojnë : miellin në hambar të bukës dhe misrin aty ku e morën : në hambar e në koçak të misrit; në disa vende u a falin njerëzve të varfër. Edhe kjo për të mos tua marrë fatin me vete i vdekuri e vdekja . në disa vende sidomos në Myzeqe, me sa në bëjnë të ditur LL. Mitrushi e J.Nushi, kur deli i dekuri nga dera, një grua shkon e i ven krahët me radhë : një herë hambarit të bukës, një herë koçekut të misrit e një herë koçekut të bulmetit që i vdekuri mos tua marrë fatin me vete. Të vdekurit i presin thonjtë duke besuar se me që ai ka punuar gjatë jetës me duar, pra dhe me thonj, do t’i kenë mbetur copa nga dheu e nga bereqetet e i duhen pastruar që të mos e marrë fatin e mbarësinë e shtëpisë në varr. Me të njëjtin qëllim , në malësi të Pejës bëjnë sikur ia lajnë duart me drithë që e hedhin nga lart poshtë si uji e pastaj e mbledhin dhe e fusin te drithi ku i morën këto kokrra bereqeti.
Kur i vdekuri është i dyti që “ndërron jetë”, në atë shtëpi brenda një viti ose brenda tre vjetësh, besohet se do të tërheqë me vete në atë jetë edhe ujë të tretë. Për ta ndaluar këtë vdekje në vendin ku ish vendos i vdekuri diku therret një dash e dikur një gjel; i theruri lihet aty deri sa të kthehen njerëzit nga varrimi ; pastaj pastrohet vendi e i theruri ose futet në dhe dikur ose u falet njerëzve të varfër. Në disa raste vërehet që të vdekurit në shtëpi, aty ku vajtohet, i venë pranë ndër të tjera dhe një enë me misër a me kallinj misri, ose me miell dhe kur e nisin të vdekurin për në varr, ia hedhin nga prapa me kuptimin që po i a japin pjesën që i takon dhe tjetër pjesë të mos kërkoj, pra të mos sjell fatkeqësi në familje në prodhim.
Dikur kur kalonte i vdekuri pranë shtëpisë, mbyllnin dritaret, derdhnin tërë ujërat e enëve nga besimi se mos i vdekuri u sjell fatkeqësi,. Në Zadrimë, si vëren Y.Selimi, kur të vdekurin e dërgonin për në varr, vendasit nuk dëshironin që të kalonin me te nëpër arat e tyre ose pranë bagëtive , shtyrë nga besimi se një gjë e tillë dëmton prodhimin në ara a në blegtori.
Disa rite të tjera si të ngrënët e një kulaçi ritual, të hallvës rituale në vdekje, grurë të zier e tjerë konsiderohen “ndjesë” për të vdekurin. Në disa vende si në Nikaj- Mertur, në Pukë, në Kelmend, dikur kanë shtruar dhe për të ngrënë tërë pjesëmarrësit te varri. Në Nikaj Mertur shtonin bukë te varret dhe në festat që kushtoheshin të vdekurve, pra si “ndjesë” për të vdekurit, që atyre tu bëhej mirë në atë jetë. Rroba a sende të tjera të të vdekurit u a falnin të varfërve. Në disa raste lihen ushqime mbi barrë ose gjëra të tjera që shkon e i marrin të varfrit. Këto ndjesa kanë në të vetvete dy lidhje, një me besimin në nevojat që ka i vdekuri “ në jetën e përtejme”, po nga ana tjetër ato janë dhuratë e flijime kushtuar të vdekurit, gjithnjë pra në të, mirë “ të jetës së tij të përtejme”, që dhe ai të ndihmojë pasardhësit e tij të gjallë.
Si duhen shpjeguar ritet për tu ruajtur nga i vdekuri, nga fatkeqësi që mund të ndodhin në familje më vonë? Ti shpjegosh këto të tëra vetëm si frikë nga kufoma na duhet se ky është një shpjegim i njëanshëm. Në popullin shqiptar ka qenë besimi se një fatkeqësi e madhe bie me vete dhe fatkeqësi të tjera të së njëjtës përmasë. Po kështu, kur ndodhte një fatbardhësi, ta zëmë lindja e një djali për familjen patriarkale, veçanërisht fëmijë i parë, ishte një gëzim i jashtëzakonshëm dhe që kishte për të sjellur mbarësi të tjera në shtëpi .Kështu është dhe me vdekjen : fatkeqësi është se frika lidhet me të vdekurin, po në zanafillë mendojmë se më shumë lidhet me vdekjen si dukuri prapësiprurëse. Prandaj dhe praktikohen rite të ndryshme për ta penguar prapësinë që ka arrdhë në shtëpi a në fshat.
Në rritet kushtuese që bëhen për të vdekurin, në përmbushjen e disa kushteve e porosive ndaj tij, në një anë, me të vërtet shprehet respekt e dashuri për të parë veprime tepër njerëzore , po nga ana tjetër çka është dhe më themelore, i vdekuri a të vdekurit paraardhësit janë ngritur në përmasa të mbinatyrshme. Pra të vdekurit afër ose në kohë të shkruar si forcë hyjnore, për të sjellë mbarësi ose për të sjellë prapësi. Prandaj dhe në raste të ndryshme në festa e gëzime familjare përkujtohen të vdekurit, u bëhen atyre kushtime, rite të ndryshme që kanë të bëjnë me ta, për ti respektuar po dhe për tu marrë me të mirë që edhe ata, të vdekurit, ti japim shtëpisë mbarësi, përparim e mirëqenie, shtesë e shtëpisë”. Pse në popuj të ndryshëm hyjnitë e qiellit meren me të mirë, kryhen për to rite e flijime të ndryshme.?!
Kemi vënë re se në shtëpitë e vjetra, ndërtuar nga fillimi i shek. XX ose dhe më parë, ka disa zbukurime me kuptime simbolike virtytesh e të karakterit kultik, gdhenur në gur e në dru në prota të shtëpive e në vatrën familjare. Të njëjta zbukurime si motive i vërejmë dhe në përmendoret mbi varrore të varreve të vjetra. Dukuri të këtij lloji janë dëshmuar të thuash në të viset e alpeve të Shqipërisë Veriore, Çermenikë në Malësitë e Matit, në Labëri (veçanërisht në Velçë, Bolenë, Tërbaçë etj), ndër shqiptarë të Malit të Zi, në rrethinën të Prizrenit e në Shushicë (Kosovë). Më domethënëse kultike janë : gjarpëri, bredhi, qiparisi, zogu, kënduesi. Pse ndodh kështu e njëjta gjë si në shtëpi, po ashtu dhe në varre? Ekziston mundësia që këto të jenë një mbartje motivesh me qëllime zbukurimi, thjesht si art. Doemos anë është e pranishme si një trashëgimi motivesh nga brez në brez, nga një vend në një tjetër. Tradita është një forcë e madhe të bën të përsëriten të njëjtat gjëra për shumë shekuj, sidomos në shoqëritë e mbyllura patriarkale. Në derë a në vatër të shtëpisë si dhe në varre ndeshin motive që tregojnë thjeshtë virtyte a mjeshtëri të njerëzve të cilëve u përkasin një dorë e dy duar shtrënguar që paraqesin identitetin e të zotit të tyre, po dhe besë e burrëri ; armë e gjerdanë fishekësh, simbol i trimërisë ; kalë këmborë e çekip që paraqesin zanate të të vdekurit e të ndërtuesit të shtëpisë; shqiponja me dy krerë si simbol atdhetarizmi; mjete të shërbimit të kafesë, të pijeve a të ushqimit, si simbol të mikpritjes e kështu me radhë. Por ka disa motive që kanë një shpjegim shumë të qarta religjioz duke i kuptuar si interpretim më i vjetër, i mirë dhe i mirëfilltë i tyre. Qiparisi e bredhi si drunj kulti , të përjetësisë, të pavdekshmërisë, gjithmonë në gjelbërim, dimër, e verë. Pra këto dy bimët e gjelbëruara nuk mund të jenë thjeshtë për zbukurim, në origjinë të tyre janë bimë t me atribute kulti, mbijetojat e të cilit në besimet popullore kanë arritur deri në kohën tonë. Këtu është fjala për bredhin po më tepër për një lloji bredhi që quhet tis ( në gjuhën e malësoreve), dhe po ashtu qiparisi dihet si bimë kulti e përjeetësis e ardhurme tërë atributet e saj nga Orienti që në kohën antike greko- romake ndoshta edhe më parë, ndërsa bredhi si bimë vendase me atribute kulti.
Më në hollësi këtu do të sqarohet motivi i gjarpërit në varre si gjallesë kulti. Disa interpretues të tij këtë e kanë quajtur thjeshtë një gjallesë kulti që ruan varrin nga keqbërësit. Ky është një interpretim i vonë tepër i thjeshtëzuar i laicizuar. Të kujtojmë se figurën e gjarpërit e ndeshim në porta të shtëpive, në vatër të familjes, në zbukurime të ndryshme në dru në metale, në qeramikë brenda shtëpisë, në vegla të punës në shkopin e udhëtarit e në kërrabën e çobanit, në rrethin e kumbonës (të dashit e të cjapit të kombonës), në xhubletë e në veshje të tjera të vjetra të malësorëve, në karrigen e nuses a në atë të mikpritjes në shtypin e dukagjinasit e të mirditasit. Në përgjithësi gjarpëri ( abolla toksi, vitorja, breva) quhet ora e shtëpisë a ora e njeriut, pra është një hyjni mbrojtëse në çdo vend e në çdo kohë pranë njeriut. Doemos që lëkurën e gjarpërit më shumë e kemi në shtëpi, por ajo e ka shoqëruar njeriun kudo në jetën e në punët e tij .Ora si hyjni mbrojtëse na shfaqet tepër e paformë, por kur i japin pamje të perceptueshme atë e paraqesin në figurën e gjarpërit e aty këtu dhe në pamjen e një vajze të vogël e të bukur. Nganjëherë gjarpëri-orë-aty për aty kthehet në një vajzë të vogël e të bukur si drita. Këtu ka pra tiparet e engjëllit mbrojtës, shpirt mbrojtës i tipit të nagualizimit. Me të vërtet në popull thuhet :” e ruan ora e tij”, gjarpëri asht roje e shtëpis”, “kazanat me alltën të fshehur në tokë i ruan ora “, ose “ i ruan engjëlli i rojës”, “ i ruen një gjarpën i madh nji boll”, por kjo roje është një mbrojtës hyjnor një egjull mbrojtës, ashtu si është deh gjarpri i shtëpisë në besimit popullore, gjë që na del shumë qartë. Në kuptimin e zanafillës nuk është aspak motivi i gjarprit në varr vetëm një roje e thjeshtë për të mos prish varrin keqbërësit. Një interpeim si ky i fundit është një shpejgim i ri i atyre shtresave të popullsisë që tashmë janë të harruara, janë të huaja për to veçanrishtë e kultit të gjarprit si hyjni mbrojtëse e familjes ndër shqiptarë.
Veç kësaj duhet të kujtojmë se gjapri në besimet popullore shqiptare , në të njëjtat treva është dhe gjallesë hyjnore e tokës dhe e nëntokës, për këtë quhet dhe Itosë, pra që është e tija toka është i zoti i saj që e disponon dhe e mbron që e ka të vetme dhe e trajton si të dojë. Në malësitë e veriut të Shqipërisë ke qenë doke të lidhjes besë me itoksat e toksat në pranverë… Kostari i Alpeve pra së të shtjerë kohës në livadh, do tu flasë toksa këto fjalë :” Një kjosh toks në këtë livadh, prapou sa të kosit barin pse kem i besë e ndër vedi, mos me të mbyt unë ty, as mos me më zanë të mue”. Malësoret e Shqipërisë Veriore në traditë kur mblidhnin misrin, thonin :{O zoti i arës lëshoje tokën farës”. Pra i luteshin gjarpërit, kësaj gjallese hyjnore, që konsiderohej si zot i tokës, pra dhe i nëntokës, që tua lejonte tokën që ta mbillnin e ta merrnin prodhime prej saj. Edhe këtu nuk është thjeshtë ruajtës, po qenie hyjnore mbrojtëse e tokës.
Si rrjedhojë, ndoshta dhe këto atributet e fundit kanë ndihmuar në përcaktimin e veçantisë të gjarprit si hyjni mbrojtëse e varrit, e të vdekurit në banesën e re të jetës së përtejme”. Gjithsesi, duke u mbështetur në besimet popullore të vërejtura, në terren është më se e arsyeshme të theksohet gjarpëri mbrojtës i banesës së të gjallëve ka një vazhdimësi te gjarpëri mbrojtës i banesës së të vdekurit. Këto mund të thuhen dhe për miteve të tjera të përmendura të natyrës religjioze në shtëpi e në varr kur është e njëjta gjë me natyrë kulti. Për besimet pagane i vdekuri “jeton” në atë jetë në banesë,fle ushqehet ashtu si dhe në jetën e para se është gjallë. Pra edhe atje ka hyjni mbrojtëse të banesës, si është gjarpëri i varrit, motiv i bërë po me këtë mendësi në arkivol e në përmendore mbi varrore, në shqiptarëm po dhe në paraardhësit e tyre, arbërit e mesjetës a ilirët e lashtësisë, të para këto në kuadrin e religjionit paleoballkanik në përgjithësi. E njëjta gjë duhet parë dhe për motivet e tjera religjioze si një vazdhimësi nga kjo jetë e po ashtu “ në jetën e përtejme”.
PËRMBYLLJE
Ritet me brendi të mbynatirshme e besimet në popullin shqiptar janë të shumta të llojeve e të domethënieve simbolike nga më të ndryshmet; sidomos në krahinat malore e me një jetë tradicionale më të mbyllur, ato dëshmohen edhe në kohën e re në forma e skenarë ritual më arkaike. Këto rite e besime të vdekjes e “të jetës”, së përtejme nuk dëshmohen si diçka e mbyllur, të themi me tërë degët e jetës së njeriut. Me fatet e tij që nga lindja e gjithnjë me burimet, ekonomike e me familje. Figura a shpirti mitik i të vdekurve janë “hyjnitë”, themelore të familjes shqiptare. Për to kryejnë rite të shumta gjatë vitit e në caqe të caktuara të jetë e prej tyre kërkohet ndihmë e mbarësi. Janë ruajtur në rite e në besime elemente të shumta të asaj mendësi, sipas së cilës, njeriu pasi vdes kalon në një jetë tjetër”, të afërt me atë të njerëzve të gjallë, me mjete të jetesës e më të ushqyer me gëzime e me hidhërime tokësore.
Nëse disa rite janë në kundërvënie njëra me tjetrën si simbolikë e mirëfilltë ,kjo vjen nga që këtu janë ndërthurë shtresime kulturore të kohëve të ndryshme e ndër to dhe një sikretizim i dukshëm me fetë monoteiste me krishterimin dhe islamizmin. Gjithsesi këtu kemi të bëjme me rite e besimi paeloballkanike por të ruajtura në një mënyrë të veçantë te shqiptarët.
Në këtë dukuri të bie në sy se kemi të bëjmë në themel me një njëjtësi mbarëshqiptare, shfaqje të njëjta në vise më të largëta midis tyre, pavarësisht nga disa elemente të ndryshme krahinore.çka është krejt e natyrshme për kushte historike të veçanta të këtij populli. Në mënyrën më arkivale gjamin e burrave e dëshmojmë të gjallë në malësit e Shqipërisë Veriore, në shqiptarët e Malit të Zi, e në disa vende të Kosovës, por në format më rundimetare e vërejmë në Jug : Në Labëri, Në Çamëri e në arborrët e Poloponezit në Greqi, të larguar nga trojet shqiptare në shek XIV-XV e më parë. Po kështu ndodh për elementet të ndryshme të varrimit, për përfytirimet për shpirtin e për botën e përtejme, të ngjashme me këtejme.
Në elementet të ndryshme të këtij lloji ka ngjashmëri me rite e besime të popujve të tjerë të Ballkanit, të Evropës. Kjo e ka shpjegimin e marrjeve e dhënieve kulturore me popuj të tjerë me të cilët shqiptarët kanë pasur kontakte. Po nga ana tjetër këtu vërehen, tërthorazi dhe shtresime të lashta, të përbashkëta, indoevropiane e mesdhetare, me burim të përbashkët, ashtu siç kanë dhe origjinën popujt indoevropianë nga të njëjtat vatra të Lindjes.
Nuk mund të jenë rastësi përkimet në shumë elementë ritesh e besimesh në mes atyre varreve të shqiptarëve dhe atyre të gjetjeve arkeologjike në arbërit e mesjetës e në iliri. Të lashtë për ato që mund të krahasohen. Këto doemos kemi të bëjmë me vazhdimësi kulturore. Kështu kemi të njëjta, natyrisht si mbijetoja te shqiptarët (në krahasim me arbër e ilirë): orientimi i varrit lindje perëndim(me kohë nga perëndimi po që parafytyrohet se sheh nga lindja), rrethim me rrasa guri e dy mbivarrore, motive të diellit e të gjarprit të skalitur në gurë të varrit, po kështu këndezi, monedhi në gojë a në dorë; janë futur në varr objekte që i ka përdorur njeriu në jeti, varosje njerëzish në raste të veçanta në maje malesh a ën vende të ngritura (konsideruar të shenjta sipas mendësis pagane). Në disa raste te shqiptarëtm kur çconin një për ta derdhë mbi varr ose ushqime kushtuese që u shpërndanin të varfërve, anën prej qeramike e thyenin mbi varr, dukur që e ndeshim dhe te ilirit. Drurin e përjetësis mbi varr, si motiv apo si pemë konkrete e ndeshim te shqiptarët, ndërsa si motiv edhe te ilirët. Në disa fshatra të Librazhdit (Shqipëri e Mesme Lindore) e kanë patur zakon që mbi varr të mbjellnin një hardhi ; në të njejtën krahin si na kan kumtuar areologu i Gjipali janë gejtur në varre të kulturës ilire drurë hardhie të gurëzuara. Duam të shënojmë se edhe në baladat mesjetare shqiptare thuhet se mbjellnin a u mbjell një bli, nje qiparis, një mollë e artë, bimë që simbolizojnë përjetësinë e të vdekurve, metamorfozën e tyre. Ka dhe elemente të tjera që mund të krahasohen si të përafërta sadoqë dicka si thërthorazi.
Po të kishte vetëm pakë elemente të njeëjtat ndër shqiptarët, ndër arbër e ndër ilirë, mund të thuhet se ndoshta është përshkrim rastësor, po një masë kaq e madhe elementesh të këtij lloji mendojmë se flet qartë për vazhdimësi. Këtu e kemi të bëjmë me të njëjtat hapësira gjeografike. Është më e madhe që vazhdimësia të jetë më bindëse kur ngjashmëritë janë nga kohë të ndryshme po për të njëjtat troje që i përkasin të njëjtës vazhdimësi etnike se sa dallim nga popujt e tjerë gjë që në raste të veçanta një ndikimin i tillë është i pranishëm si mundësi. Popujt doemos kanë marë e kanë dhënë një kulturë tradicionale.
Mandej kjo vazhdimësi duhet mbështetur dhe në të dhënat historike e gjuhësore por këto trashëgimi, dukuri vazhdimësi që po i quajmë të mirënjohura. Edhe në lëmitë të tjerë etnologjikë kemi veshjen me xhubletë të Veriut shqiptar, veshje në Strugë me zhgun me dalmatika me triq me llabane me fustanella që sipas specialistëve të mirënjohur si F.Nopsca Rr.zojzi A.Gjergji shqiptarët i kanë trashëguar si dhe Dementra. Ngjashmëri e vijmësi janë vërejtur dhe midis parmendës shqiptare e asaj ilire. Edhe në mitologji për disa dukuri kemi ngjashmëri bariu hyjnor, kalorsi hyjnor, hyjni të tokës të shtërngatës, të qiellit për të cilat kemi folur në një vend të veçantë. Gjarpëri ka pasur një kult të veçantë ndër ilirë dhe ndër shqiptarë, si hyjni e nëntokës si hyjni totem e më shumë atribute të një domethënie të veçantë, të personifikuar e ngjitur në disa figura të mitologijës popullore si Kuçedra, Dragoi ora, Nëna e Vatrës e tjerë, figura që ndryshojnë nga njëra –tjetra në tiparet e tyre më qenësore.
Eposi mesjet shqiptar e baladat mesjetare të këtij populli janë dëshmi e fortë e një kulture komplekse me veçanësi autoktone të lashtë vendase, por dhe në dhënie e marrje me popujt e tjerë. Në të është shkrirë një masë e gjërë e mitologjisë së lashtë paleoballkanike me epiqendër të saj Ballkanin Perendimor.
Në kultin e të vdekurit në ritet e besimit për të e për varret, ruhen më gjatë e në format e tyre me arkaike ritet e besimet në disa elemente të tyre më themelore. Edhe dokumentimi diakronik e sinkronik krahasues është më i mundshëm në disa aspekte.
Këto rite e besime për vdekjen për të vdekurit, për varrimet janë një pasqyrë e gjallë, marrë në një kuptim të veçantë e veçanësive etno psikologjike së shqiptarëve, e trashëgimive të tyre, prurë nga thellësitë e shekujve, pasqyrë e historisë së tij etnike e kulturore. Këto tipare të ndjeshmërisë së tij të mendësisë, të përfytyrimeve të tij për këtë botë e për botën tjetër janë formuar e zhvilluar në rrjedhë të shekujve . Ato janë pasqyra e qëndrueshmërisë së tij si etni e veçantë në ndeshje me fora të fuqishme asimiluese. Këto kanë ndihmuar me forcë formimin e ndërgjegjes kombëtare e të progresit si komb, si një gna popujt më të vjetër të ballkanit e me një vitalitet etnik e kulturor të veçantë.
LITERATURA
- AHMETI, A,. “Vajtimet dhe gjëmët shqiptare të Plavës dhe Gucisë”, TITOGRAD, OGB “POBEDA”, 1986,
- ÇETA, A, BERISHA, A., “Vajtime, gjamë dhe elegji”, PRISHTINË, “RILINDJA”, 1987,
- DOÇIQI, S., “Vajtimet, zakonet, ritet dhe besimet e kota që e përcjellin vdekjen në Anë të Malit”, PRISHTINË, “FJALA”, f. 18.,
- FETIU, S., “pesë vajtime nga Malësia e Madhe”, “GJURMIME ALBANOLOGJIKE-FOLKLOR E ETNOLOGJI”, PRISHTINË, INSTITUTI ALBANOLOGJIK I PRISHTINËS, 1983/84, F. 229-244,
- KROSI, I., “Za nekoi muslimanski obicaji svrzani so umirackata regju albancite vo Skopski Derven”, “MAKEDONSKI FOLKLOR” 53, SKOPJE, 1996,
- KROSI-JONUZI, I., “TAKIMI ME SHEKUJT”, TETOVË, 2008,
- STATOVCI, D., “Simbolizmi ilir e simbolizmi shqiptar”, “STUDIME HISTORIKE”, TIRANË, IHASH, 1973, NR. 2, F. 129-134,
- SULEJMANI, F., “Lindja, martesa dhe mortja në Malësitë e Tetovës”, PRISHTINË, 1988,
- TIRTA, M., “Nga simbolika e motiveve në artin e zbatuar popullor, “Kultura popullore”, TIRANË, 1990, 2, F. 91-111 dhe
- TIRTA, M., “ASPEKTE TË BESIMEVE POPULLORE SHQIPTARE”, SHKUP, “SHQYRTIME ALBANOLOGJIKE”, 1997, F.129-149.
