Një vlerësim mbi kryengritjen shqiptare të vitit 1912, në Kosovë dhe në Maqedoni, bazuar kryesisht në raportet e zv. konsullit britanik në Shkup, Peckham"

Prof. Dr. Romeo Gurakuqi | Shqyrtimi i mëposhtëm është ndërtuar mbi dokumentacionin arkivor të konsujve të Mbretërisë së Bashkuar të Britanisë së Madhe, që gjendeshin në vitin 1912 në qendrat e tre prej kater vilajeteve shqiptare nën Perandorinë Osmane, pikërisht në pragun e pavarësimit të Shqipërisë. Bëhet fjalë për dosjet të nënkonsullatës britanike në Shkup të drejtuar nga Peckham, nënkonsullatës britanike në Monastir nga e cila kanë raportuar Greig dhe Morgan dhe nënkonsullatës britanike në Shkodër drejtuar nga Nikolla Suma, shkodran, të cilave u janë shtuar analizat përgjithësuese të Konsullit të Përgjithshëm Harry Lamb në Selanik. Të një rëndësie të veçantë kanë qenë sidomos raportet e zv konsullit britanik në Shkup, Peckam, mbasi Vilajeti Kosovës u bë qendra më e trazuar botës shqiptare më 1912, gjegjësisht në prag të shpërthimit të luftrave ballkanike dhe pavarësimit të Shqipërisë.

Shqyrtimi i kujdesshëm i mbi 900 faqeve dokumentacion, të dy dosjeve të vitit 1912 më ka mundësuar të rikrijoj një tablo të plotë të ngjarjeve të asaj çfarë në historiografi konsiderohet si kryengritja e përgjithshme e vitit 1912, parë në këndvështrimin e raportuesve britanikë. Dokumentacioni të jep mundësinë të vlerësohet kronologjia e ngjarjeve, niveli i përhapjes së lëvizjes kryengritëse nacionale në Shqipëri, intensiteti i veprimtarisë kryengritëse në të gjitha krahinat shqiptare, rrjedhat e verteta të ngjarjeve të Vilajetin e Shkupit në vitin 1912, programet politike, situata në ushtrinë turke në vilajetin respektiv, gjendja kulturore, niveli i perceptimit politik i shoqërisë shqiptare të vilajetit dhe orientimet politike të krahinave të ndryshme shqiptare, impostimet politike të shtresave të ndryshme dhe krahinave të ndryshme të shoqërisë shqiptare në orientimin përparimtar apo regresiv të jetës së brendshme të Perandorisë Osmane dhe niveli i tronditjes së solli kryengritja mbi shoqërinë politike otomane të kohës.

Kryengritja e vitit 1912 në Vilajetin e Shkupit ka qenë pjesa përmbyllëse e Revolucionit Nacional Shqiptar të viteve 1910-1912. Ajo kryengritje është kulmimi i tretë i rizgjimit më të rendësishëm të popullit shqiptar nën Perandorinë Osmane, rizgjim i cili ka ndodhur në rrethanat e presionit të thellë shtypës dhe otomanizues të qeverisë së Turqve të Rinj mbi kombin shqiptar, shtypjes së thellë ekonomike mbi popullsinë dhe pasqyrimit të procesit dekompozues të ushtrisë otomane dhe sistemit të arrnuar politik të këtij shteti në vdekje e sipër.

Një nxitje të rëndësishme për ngjarjet në vilajetin e Shkupit kanë luajtur pjesmarrja e disa prej anëtarëve më të rëndësishëm të parisë krahinore në jetën politike turke dhe bashkëveprimi me opoziten Ententiste kundër qeverisë së Komitetit “Bashkim dhe Përparim”. Duhet të saktësohet se paria e vilajetit njëlloj si paritë e vilajeteve të tjera, ka qenë e formimeve të ndryshme politike, anëtarët e saj kanë pasur vizione jo unitare mbi të ardhmen e vilajeteve shqiptare në Perandori dhe në Ballkan, dhe kësisoj janë paraqitur me programe jo plotësisht unitare në përfaqësimin e tyre pranë autoriteteve osmane.

Kryengritja e vitit 1912, me epiqendër Vilajetin e Kosovës me qendër në Shkup, është shoqëruar me precipitim të situatës edhe në pjesë të tjera të Shqipërisë, në Vilajetin e Manastirit kryesisht, por edhe në atë të Janinës dhe Shkodrës. Gjithashtu nga drejtuesit e krahut përparimtar të kryengritjes është pretenduar dhe bërë çfarë ka qenë e mundur në kushtet e Shqipërisë së asaj kohe, që kryengritja e nisur këtu të shoqërohej me zhvillime të ngjashme edhe në krahina të tjera të Shqipërisë. Në të vërtetë, ajo çfarë ka ndodhur në Vilajetin e Kosovës në rrjedhen e muajve maj-gusht 1912, nuk është shoqëruar me të njejtën masë, intensitet ushtarak dhe luftarak edhe në pjesët e tjera të vilajeteve shqiptare, por gjithsesi situata ka qenë ngjashmërisht e tensionuar, mjaftueshëm për të tronditur seriozisht sundimin otoman në Shqipëri, por edhe për të ndezur përgatitjet e qarqeve të caktuara ballkanike për të ndaluar procesin e krijimit të një entiteti të ri ballkanik që do të mbante njëlloj të ngushtuara hapësirat gjeopolitike të tyre në Ballkan. Kështu, emërtimi kryengritje e përgjithshme, së paku do të duhet të ridimensionohet, saktësohet, të vendoset në kontekstin e zhvillimeve konkrete të ngjarjeve të periudhës dhe të analizohet në të gjithë elementët e saj përbërës. Nga ana tjetër, që të kesh kryengritje të përgjithshme duhet të kesh një organizatë mbarëkombëtare drejtuese. Një organizatë e tillë nuk është se nuk ka ekzistuar, por asaj i ka munguar një efiçencë në praktikë dhe mbi te gjitha nga dokumentacioni që kemi pasur në dispozicion nuk ka informim për veprimtarinë e saj gjatë vitit 1912. Unë besoj se ka qenë jo e mundur në rrethanat e sfondeve të ndryshme kulturore, organizimi dhe mbajtja nën një shtyllë të vetme të të gjitha prirjeve të parisë shqiptare.

Zhvillimet politike ushtarake të kryengritjes shqiptare në Vilajetin e Shkupit më 1912, i janë bashkëngjitur ç’organizimit të përgjithshëm ushtarak, rebelimeve të herëpashershme të ushtrisë otomane në vilajetet. Ky ç’organizim, vërtet është përshpejtuar nga vala e papërballueshme dhe masive e kryengritjes në krahinë, por nga ana tjetër, bashkëshoqërimi i kryengritjes me këtë rebelim të ushtrisë si dhe me veprimtarinë e partisë opozitare turke, e ka kornizuar shpesh herë ligjerimin patriotik shqiptar, e ka moderuar objektivin e pastër antiosman kombëtar dhe karakterin laik dhe iluminist përbashkues të të gjithë segmenteve përbërëse të levizjes kombëtare shqiptare, duke krijuar në këtë mënyrë një qasje më të prapësueme se programi politik, tehu i qartë antiosman, i kryengritësve të Malësisë së Madhe të vitit 1911, nga programi i Memorandumit të Greçës dhe nga aktiviteti albanianist i qarqeve shqiptare me formim te europianizuem nën ndikimin dhe mbështetjen e fuqishme të Austrisë, mbrojtësës madhore të popullit shqiptar.

Progamet politike të kryengritjes së vitit 1912 kanë një bazament themelor të përbashkët dhe diferencohen në pikat e tyre kulmore, varësisht vendit ku janë prodhuar, ku janë rishkruar, varësisht aspiratave të individëve udhëheqës së krahinave respektive. Dokumentacioni që kemi pasur në dispozicion na mundëson të dallojmë shkrime programesh politike, vetëm në muajin gusht, një në Vilajetin e Shkupit, një në Shqipërinë e Jugut dhe një në Shkodër. Të tri këto manifeste pretendojnë të jenë pjesë e një lëvizjeje, por ata dallojnë në pikën goditëse të procesit shkëputës nga Perandoria Osmane. Gjithsesi, ndikimi i klasës së otomanizuar dhe turkomane ka qenë një faktor i rëndësishëm frenues që ka përkulur tehun e qartë kombëtarist albanianist, të unifikuar e mirëfilli separatist të kryengritjes shqiptare të vitit 1912, dhe kjo gjë vihet re krejtësisht qartë sidomos në rrjedhat e ngjarjeve në Vilajetin e Shkupit më 1912.

Sjellja e autoriteteve osmane në Vilajetin e Kosovës, ndaj shqiptarëve edhe të moderuar pjesmarrës në lëvizje, ka qenë e ashpër, e thellë dhe përkunder kodeve të së drejtës zakonore shqiptare. Rasti më flagrant, që ndodhte jo në fillimet të pushtimit barbar pesë shekullor, por në muajt e fundit të agonisë osmane në Shqipëri, është ai i internimit të familjeve dhe bastisjeve së shtëpive të parisë shqiptare të Shqipërisë Lindore dhe Verilindore, të cilin do ta gjeni të ridimensionuar dhe faktuar në këtë punim dhe që është një tregues shumë i qartë se sjellja e qeverisë osmane në Shqipëri ishte në konstanten e vet antishqiptare, njëlloj si në ditën e parë të pushtimit edhe pas pesë shekujsh barbarizem, çkombëtarizim dhe përkulje identitare iliro-arbnore.

Në këtë kapitull jemi përpjekur të sjellim një panoramë të plotë të zhvillimeve ushtarake në terren. Mbi të gjitha dokumentacioni mundëson të saktësohet, se ajo çfarë është konsideruar në historiografinë zyrtare shqiptare si pushtim i qyteteve të viljatetit, Prishtinë, Ferizaj, Shkup, ka qenë më së shumti një invadim popullor shqiptar, kryesisht i armatosur, për shkak mosreagimit të vertetë ushtarak të ushtrisë turke në kushtet e zgjedhjes se qasjes mosreaguese nga ana e autoriteteve qeveritare osmane. Kjo zgjedhje politike e Stambollit ka ardhur per shkak të intensitetit të veprimeve kryengritëse, presionit të gjërë popullor shqiptar kundër pushtimit dhe procesit dezertues në ushtrinë turke në kushtet e rritjes së ndikimit të opozitës politike otomane në radhët e ushtrisë.

Cila ka qenë situata politike e Perandorisë Osmane në fillim të vitit 1912?

Fillimi i vitit 1912 do ta gjente politikën turke në një situatë kritike. Forca politike e xhonturqve, Komiteti “Bashkim e Përparim”, nuk kishte më mbështetjen e një viti më parë. Dalja në skenë e Partisë së Mirëkuptimit Liberal (formuar në nëntorin e 1911), jo vetëm që i kishte vendosur përballë xhonturqve një forcë opozitare, ku ishin grumbulluar të gjithë të pakënaqurit nga regjimi, por tek kjo parti ishin përfshirë edhe anëtarë të Dhomës së Deputetëve. Partia e drejtuar nga Ferid Pashë Damadi, fitoi mjaft përkrahës për shkak të kritikave të ashpra ndaj politikës centralizuese të xhonturqve, zgjatjes së shtetrrethimit, diktaturës së maskuar të komitetit[1]. Përkrahja ndaj liberalëve u duk qartë në disa zgjedhje të pjesshme që u zhvilluan në Stamboll (dhjetor 1911) ku fituan kandidatët e PML-së. Dallimi kryesor mes këtyre dy partive ishte qëndimi ndaj Fuqive të Mëdha, ku xhonturqit ishin më “propëndimorë”, pasi sipas tyre duhej ruajtur sovraniteti i shtetit, por Europës duhej t’i shtrihej dora e bashkëpunimit dhe miqësia sidomos me Gjermaninë dhe Francën e Anglinë[2], shihej si përparësia kryesore përballë rivalëve të tyre. Përndryshe liberalët, të udhëhequr nga idetë panturke dhe panislamike[3], kërkonin mos përfshirjen e politikës në ushtri dhe zhvillimin e një sërë reformash ekonomike që do ta shkëputnin Perandorinë nga vartësia e Fuqive të Mëdha. Në janar të vitit 1912, opozita kërkoi një hetim të plotë mbi paaftësinë e qeverisë për mbrojtjen e Tripolitanisë nga sulmi i Italisë. Tripolitania ishte i fundit territor i Perandorisë në Afrikën e Veriut. Kërkesës së këtij hetimi iu bashkuan edhe deputetë të Komitetit. Xhonturqit panë se nuk mund ta kontrollonin më parlamentin. Të trembur edhe nga ajo çfarë mund të dilte nga hetimi, ata vendosën të mbanin zgjedhje të reja. Partia e Mirëkuptimit Liberal ishte kundër zgjedhjeve të reja për arsye se Komiteti Xhonturk ishte e vetmja forcë politike që kishte në dispozicion struktura, degë dhe shtypin. Preteksti për zgjedhjet e reja u gjet më 13 janar, kur parlamenti nuk miratoi projektligjin e qeverisë për kthimin e autoritetit të sulltanit mbi parlamentin[4]. Sulltan Mehmeti V, shpërndau parlamentin dhe shpalli zgjedhjet e reja dy ditë më pas. Zgjedhjet u mbajtën në muajin prill dhe u fituan nga Komiteti, por ata u zhvilluan nën një situatë dhune e tensioni, prandaj u quajtën “zgjedhjet me kërbaç”. Në parlament hynë vetëm 6 deputetë të opozitës. Në muajin maj u mblodh parlamenti i ri dhe filluan ndryshimet kushtetuese që rritën pushtetin e sulltanit. Por fitorja e xhonturqve qe shumë brishtë. Mos gjetja e një zgjidhjeje të konfliktit me Italinë, aleanca e Gjermanisë me Italinë, kryengritjet në Shqipëri dhe Maqedoni, krijuan në opinionin turk perceptimin e paaftësisë së Komitetit edhe në marrëdhëniet me fuqitë europiane. Por edhe baza e mbështetjes së Komitetit, shtresa e mesme, administrata civile, duke parë mbështetjen që po i jepej sulltanit, u frikësua se po humbnin arritjet e siguruara më 1909. Në këto rrethana, në verën e 1912, një numër ushtarakësh liberalë formuan grupin e Ushtarakëve Çlirues dhe kërcënuan me një grusht shteti. Komiteti “Bashkim dhe Përparim” u tërhoq.

Ndërkohë që kjo është tabloja e ngjarjeve në qendren e politikës perandorake osmane, në vilajetet shqiptare këto zhvillime shiheshin me syrin e interesave krahinore dhe për elementët e përparuar të kësaj shoqërie, edhe me syrin e interesave kombëtare albanianiste.

Le t’i shohim me radhë si u zhvilluan ngjarjet në së paku dy vilajetet lindore shqiptare në rrjedhën e vitit 1912.

Me datën 24 shkurt 1912 arriti në Shkup nga Kyoprulu ministri i brendshëm i Perandorisë Osmane Haxhi Adil Beu, i cili më pas, me datën 29 shkurt do të fillonte vizitat e tij drejt Prishtinës, Mitrovicës, Pejës, Gjakovës, Prizrenit dhe do të vazhdonte për në Shkodër. Qellimi kryesor i vizitës së tij ishte fillimi i një kontrolli mbi përdorimin ilegal të ndëshkimit trupor prej xhandarmërisë dhe ngritja e nivelit të sjelljes së kësaj trupe në standardet e vitit 1908; fillimi i ndërtimit të rrugës Prizren-Shkodër etj. Nga raportimi konsullor mësohet gjithashtu që në muajin shkurt, (me 29 shkurt është bërë raporti dhe thuhet se ato ishin hapur atë ditë), u rihapen shkollat shqipe. Shkollat hapeshin në rrethanat e zhvillimit të zgjedhjeve dhe do të mbylleshin sapo ky proces të mbyllej. E njejta gjë, thuhet në raport, edhe për heqjen e taksës së deles.

Por në fakt asgjë nuk mund ta ndalte kryengritjen e shqiptarëve në Vilajetin e Kosovës, sapo që Komiteti “Bashkim dhe Përparim”, partia xhonturke të humbiste zgjedhjet. Siç duket, misioni i ministrit të lartpërmendur të punëve të brendshme ishte që të paqesonte Kosovën dhe të mundësonte që kjo krahinë së paku të dërgonte ndonjë deputet të Komitetit. Por një gjë e tillë kishte pak gjasa të ndodhte.[5]

Sipas raportit të zv. konsullit britanik në Manastir, (James Morgan) të datës 1 mars 1912, situata e përgjithshme shquhej për një shpirt të tërë kryengritës që zotëronte edhe në vilajetin e Manastirit. Ai madje bën edhe këtë ndarje të shqiptarëve të Vilajetit të Manastirit, në tri grupe me prirje të përcaktuara politike dhe karakteristika të caktuara krahinore: 1.në grupin e parë bënin pjesë shqiptarët e Korçës dhe krahinës së saj: 2.shqiptarët e Elbasanit dhe Beratit së bashku me krahinat në mes këtyre dy qyteteve dhe Detit Adriatik dhe krahina që shtrihej në veri të këtyre dy qyteteve deri në kufijtë e Vilajetit të Shkodrës; 3.dhe në fund shqiptarët e Dibres dhe krahina.

Shqiptarët e Korçës dhe krahinës, muhamedanët dhe të krishterët (shqiptarë grekofilë i quan raportuesi), duket se ishin bërë në mënyrë definitive partizanë të Komitetit “Bashkim dhe Përparim“ dhe nuk do t’i shkaktonin shqetësime qeverisë osmane. Bejlerët myslimanë të Korçës nuk e kishin guximin për të kundërshtuar qeverinë e Komitetit. Po ashtu edhe të krishterët, ishin në gjendje të mirë dhe nuk deshironin të merrnin ndonjë risk, kjo edhe për shkak të lëshimeve më të fundit të cilat i kishin kënaqur ata.

Grupi i dytë ishte ai i Elbasanit etj., vend ky ku që prej tri muajsh agjentët austriakë raportohej se ishin duke punuar në krahinën e Elbasanit për të nxitur pakënaqësinë dhe përhapur idenë e një Shqipërie autonome. Krahina përfshirë në mes Elbasanit, Beratit dhe Vlorës konsiderohej si një ndër të parat në të cilen kryengritja mund të shpërthente. Sipas disa raporteve, tregtarët orthodoksë të Elbasanit që më parë ishin me simpatitë e tyre progreke, pavarësisisht origjinës shqiptare, kishin lënë përfundimisht në këtë kohë simpatitë e tyre prohelenike dhe ishin bërë partizanë të një “Shqipërie për Shqiptarët.” Në Elbasan ishin zhvilluar madje çdo ditë mbledhje të fshehta në mes të krishterëve dhe shqiptarëve liderë të besimit islam. Priftërinjtë orthodoksë të qytetit, që ishin propagandues të idesë austriake, kishin qenë të pranishëm në këto mbledhje. Gjakova dhe pjesa tjetër e Kosovës njoftohej se ishte në marrëdhënie e kontakte me Elbasanin dhe në marrëveshje me idetë e shqiptarëve të Elbasanit.

Përsa përket shqiptarëve të Dibrës dhe Matit dhe krahinave rrethuese të tyre, raportet konsullore tregonin se ata ishin duke luftuar mes njeri-tjetrit, tregonin një ndikim të organizatave dhe elementëve prootomanistë dhe përgjithësisht një ndikim të pakët të lëvizjes laike rilindave e albanianiste shqiptare. Sipas informacioneve të disponueshme një person i quajtur Osman, një Fedai i Komitetit „Bashkim dhe Përparim“, duke vepruar nën udhëzimet e Komitetit me një numër pasuesish, sulmuan një mbledhje të shqiptarëve Ententistë. Në luftimet e zhvilluara Osmani dhe dy pauses të tij u vranë. “Shqiptarët e Dibres dhe Matit janë në tërësi një trupër njërëzish …….të gatshëm në çdo kohë kundra çdonjërit dhe çdogjejë. Muhamedanët e kësaj krahinë janë shumë fanatikë dhe megjithësi gjithë kohën kanë qenë kundër qeverisë, do të luftonin në vitin 1912 për Turqinë dhe kundra të pabesëve”.

Në përfundim, raportuesi mendon se në Shqipëri, para fundit të marsit 1912, do të kishte një fermentim të madh të gjerave dhe kjo para së gjithash për shkak të nxitjeve nga ana e austriakëve.[6]

Ndërkaq itinerari i Ministrit të brendshëm në Vilajetin e Kosovës u zhvillua si vijon: me datën 3 mars ai lëshoi Prishtinën, me 5 mars Mitrovicën, me 8 mars Pejën dhe me datën 10 mars ai gjendej në Gjakovë. Pritja që iu bë atij ishte gjithandej e ftohtë ndërsa shqiptarët e Pejës i dërguan një mesazh që të mos ta vizitonte qytetin. Në fakt, gjatë vizitës së tij nuk pati ndonjë trazirë, por mesazhi tregonte një akumulim të thellë pakënaqësie në krahinë. Në Prishtinë, plani fillestar për mbajtjen e shërbimeve të Mevludit në Fushë Kosovë, u la menjanë, mbasi ishte e qartë që shqiptarët nuk do të dilnin me këtë rast. Asnjeri nuk erdhi për të marrë dhuratat e tij përveç simpatizantëve të Komitetit Krahinor “Bashkim dhe Përparim” dhe pak shqiptarëve të parëndësishëm përsa i përket pozicionit shoqëror në shoqërinë kosovare të asokohe. Pavarësisht pritjes së ftohtë në Vilajetin e Kosovës, ministri i brendshëm telegrafoi nga Peja qeverisë së tij në Stamboll, se ai kishte pasur një pritje të shkëlqyer në Kosovë.

Në fakt, gjatë vizites së tij pati trazira në Gjakovë sa ministri për të shkruar në Prizren ndryshoi rrugë duke shkuar nga Peja në Prizrend në rrugën Mitrovicë-Ferizaj. Në Shkup ministri u ofroi bakshish prej 5 lt secilit prej mësuesve të Medresesë, por disa prej tyre e refuzuan këtë gjë, kurse të tjerët që e moren filluan të shikoheshin me sy të keq. Të vetmet reforma që ministri mori gjatë vizitës së tij në Vilajetin e Kosovës kanë qenë ndryshimi i kajmekanëve në mes Kyoprulu dhe Prishtinës dhe shkarkimi i një oficieri të lartë të policisë në Shkup. Synimi kryesor i kësaj vizite nuk ka qenë aq kryerja e reformave, se sa ndërmarrja e një turi propagandistik në të mirë të Komitetit “Bashkim dhe Përparim.[7]

Në rrugën e kalimit të ministrit të brendshëm nga Prizreni në Shkodër, eskorta e tij u vendos nën tri prita në afersi të vendit të quajtur Vezir Kyopru. Gjatë incidenteve një shqiptar u vra dhe katër të tjerë u plagosen, ndërsa nga eskorta e ministrit katër ushtarë u vranë dhe gjashtë u plagosën. Agresorët mbetën të panjohur, por mendohej se ata i përkisnin krahinës së Lumës, që kishin thyer “besen” e bërë prej prijësve të tyre me ministrin, ose sipas të gjitha gjasave, nga anëtarë të krahinës që nuk e konsideronin vehten të lidhur pas kësaj bese. Autoritetet u munduan ta mbanin incidentin e fshehtë dhe vetëm me datën 22 mars ata e njoftuan.[8]

Me 20 prill 1912 shqiptarët e Gjakovës u hodhën në kryengritje. Kërkesat e tyre kanë qenë përfitimi i lëshimeve të ngjashme që qeveria turke u dha malësorëve, mbështetja me armë dhe municione, fillimi i menjëhershëm i ndërtimit të rrugëve dhe hekurudhave të planifikuara, hapja e shkollave shqipe. Kundër kryengritësve të Gjakovës u dërguan menjëherë dy batalione të këmbësorisë dhe dy bateri artilerie nga Prizreni dhe vendi i quajtur Kuba Gradish.[9] Me datën 24 prill 1912, Peckham bëri një raportim pak më të detajuar të asaj çfarë kishte ndodhur realisht. Kryengritja ishte filluar nga 500 shqiptarë të fisit të Krasniqit që kishin përmbysur atë çfarë ekzistonte prej autoritetit turk në Gjakovë. Dy batalionet e lartpërmendura të dërguara kundër tyre nga Prizreni ishin zbrapsur në vendin e quajtur Ura e Fshayt. Më pas në ndihmë të dy batalioneve nga Prizreni kishte ardhur në përforcim një batalion nga Shkupi, por pa mundur të bëjë asgjë më shumë.[10]

Çfarë po ndodhte realisht në pjesën veriore të Vilajetit të Shkupit? Këtë e mësojmë nga një intervistë që Peckham pati me Hasan Prishtinën.

Me datën 28 prill 1912, zëvëndëskonsulli Peckham pati në intervistë shumë të rëndësishme me deputetin e Kosovës Hasan Prishtina, rizgjedhjes së të cilit si deputet i Prishtinës, qeveria turke po i kundërvihej asokohe me të gjitha mënyrat dhe mjetet legale ose jo legale.

Hasan Prishtina e siguroi diplomatin britanik se e tërë Shqipëria ishte sëmurë prej qeverisë aktuale turke, e cila përshkruhej nga ai, si qeveri barbare dhe pa tru, ndaj për këtë arsye Shqipëria synonte të hidhej në kryengritje. Qellimi i momentit ishte të kërkohej anullimi i zgjedhjeve parlamentare anëkënd Turqisë dhe caktimi i një kabineti pa parti nën drejtimin e Qamil Pashës, në të cilin do të përfshiheshin njerëz si Tefik Pasha dhe Nuradugian Efendiu dhe mbajtja e zgjedhjeve të reja të cilat do përfaqësonin shprehjen e vërtetë të deshirës së popullit. Në qoftë se drejtuesit e opozitës politike shqiptare deshtonin për ta realizuar një gjë të tillë, ata do të shprehin kërkesen për autonominë e Shqipërisë.

Hasan Prishtina aspironte shkëputjen e plotë fiskale dhe ushtarake dhe krijimin e një republike shqiptare, lidhjet e së cilës me Portën e Lartë do të ishin thjesht nominale. Shembulli për këtë ishte Bullgaria dhe rritja që kishte pësuar populli bullgar që prej Traktatit të Berlinit. Pra, për Shqipërinë ai synonte të shkonte deri tek Suzereniteti i Portës së Lartë. Hasan Prishtina siguroi bashkëbiseduesin e tij britanik se në këtë kohë ekzistonte një organizim i plotë nga Shkodra në Janinë. Pra, bëhej fjalë për një tregues në rritje, në vitin 1912, të shpirtit nacionalist anëkend Shqipërisë, gjë që për diplomatin britanik provohej edhe nga burime të tjera.

Sipas Hasan Prishtinës, shpërthimi i Gjakovës ishte sinjali i lëvizjes që do të shoqërohej serish nga lëvizja e Malësisë dhe kryengritja më pas do të përfshinte edhe Toskërinë. Shkupi parashikohej që do të binte brenda një jave dhe kryengritja brenda një muaji do të arrinte në Selanik. Është shumë e rëndësishme të thuhet se Hasan Prishtina kishte shprehur deshirën që qeveria britanike të merrte udhëheqjen e drejtimit të ndonjë veprimi të nevojshëm në marrëveshje, në të mirë të mbështetjes së lëvizjeve dhe kërkesave të shqiptarëve. Përgjatë intervistes Hasan Prishtina shfaqi optimizëm të konsiderueshëm, që për diplomatin britanik ishte optimizmi i një njeriu që e ndjen se gjerat nuk mund të shkojnë më keq dhe se ata mund të përmirësohen nepërmjet masave të fuqishme.[11]

Ndërkohë ngjarjet në terren sa vinin dhe precipitonin. Me datën 27 prill 1912, një batalion i regjimentit 49 të këmbësorisë, i shoqëruar me 4 topa malorë, kur po lëvizte nga Dibra në pjesën veriore të Malisia, ra në pritën e vendosur prej shqiptarëve afër lumit Drin, në mes fshatrave Retoh dhe Dardhë (Retoh dhe Darda, sipas raportuesit, ishin fshatra të vendosura në rrjedhen e majtë të lumit Drin, pranë maleve të Lurës dhe rreth 11 orë larg nga qyteti i Dibres).

Rreth 160 shqiptarë në numër dhe të armatosur mirë ishin nën komandën e Bahktiar Dodda, një shqiptar i pasur nga Reçi. Në priten e vendosur batalioni qeveritar pati një numër të madh ushtarësh të vrarë. Numri i saktë nuk u muar vesh por thuhej se kishte pasur rreth 200 të tillë. Më në fund batalioni u detyrua të tërhiqej drejt Dibres për të marrë përforcime. Shqiptarët patën vetëm dy të vdekur.

Bakhtiar Doda dyshohej nga autoritet që në kohën e të ashtuquajturit përparim të ekspeditës së Turgut Pashës anëkënd Shqipërisë, refuzoi të paraqitej para shtabit të autoriteteve lokale kur ata e ftuan atë ta bëntë një gjë të tillë, si shenjë nënshtrimi ndaj autoriteteve turke. Njëkohësisht ai refuzoi të dorëzonte armët e tij dhe të njërëzve të tij.

Diplomatik britanik e arsyeton priten e vendosur nga ai kundër ushtrisë turke me zemërimin ndaj përpjekjeve të paligjshme të bëra prej autoriteteve turke për të penguar zgjedhjen për Dibren të kandidatit Ententistit Basri Beu, kandidatura e të cilit ishte e mbështetur prej një pjesë të madhe të banorëve të krahinës së Dibres dhe veçanërisht prej shqiptarëve të Malisia (krahine malore që shtrihej përgjatë rrjedhës së majtë të lumit Drin) dhe prej krahinave të tjera fshatare. Komiteti “Bashkim dhe Përparim” kishte vazhduar përpjekjet për të ndaluar zgjedhjen e Basri Beut në Diber. Pavarësisht se kishte marrë shumicën në dhomën parlamentare, serish kjo parti po bënte çfarë ishte e mundur nën pushtetin e saj për të parandaluar zgjedhjen e Basri Beut në Dibër. Në pamundësi për të ndaluar Basri Beun për të shkuar në Diber, Komiteti mendoi të skualifikonte zgjedhjet në Dibër.[12] Kaq sa i përket Dibres në muajin prill 1912.

Në Gjakovë, pasi shpenzuan disa kohë në bisedime të pafrytshme me kryengritësit shqiptarë, autoritetet osmane vendosën të ndërmarrin një veprim energjik dhe filluan të dërgojnë nga Shkupi drejt Kosovës, gjegjësisht Gjakovës, trupa të mëdha ushtarake: batalionin 19 Nishanji, një kompani topash automatikë, dy bateri malore, një kompani transporti, 10 kalorës dhe 2 kompani me artileri fushore gjithsejt 8 topa. Një batalion i këmbësorisë (56/1) u dërgua nga Kumanova dhe një tjetër nga Prizreni. Numri total i përforcimeve ka qenë 1200 ushtarë. Komandanti i korparmatës VII Ismail Fazil Pasha u vendos në krye të operacioneve që rrethuan plotësisht qytetin e Gjakovës.

Në këtë moment, mesi i muajit maj 1912, kryengritja e premtuar nga Hasan Prishtina si kryengritje e përgjithshme, ende nuk ishte shfaqur, por ama në Pejë dhe Guci kishte rreth 3000 shqiptarë të armatosur, të gatshëm për kryengritje.[13]

Për konsullin e përgjithshem britanik Lamb me seli në Selanik, situata në vilajetet shqiptare në mesin e muajit maj 1912 ishte në pragun e një kryengritjeje të përgjithshme, e cila, krahasuar me kryengritjet pararendëse, ishte e pangjashme. Dhe pavarësisht kësaj, organet e autoriteteve qeveritare këmbëngulnin se zhvillimet ishin trazira lokale të parëndësishme dhe se veprimi i forcave qeveritare ishte realizuar me sukses të plotë dhe rendi ishte praktikisht i rivendosur. Nga ana tjetër, Lamb nuk besonte se në Shqipëri ekzistonte një organizatë e atillë që të ishte në gjendje të vendoste në lëvizje dhe të drejtonte një kryengritje të koordinuar. Dhe për mendimin tim, ai ka pasur të drejtë. Jo vetëm nuk ka pasur një organizatë të tillë efiçente në praktikë, por besoj se ka qenë jo e mundur në rrethanat e sfondeve të ndryshme kulturore, organizimi dhe mbajtja nën një shtyllë të vetme e të gjitha prirjeve të parisë shqiptare.

Raportet e konsujve i lidhin luftimet e zhvilluara në Gjilan dhe në Dibren e Poshtme, kryesisht me zhvillimin e zgjedhjeve të përgjithshme politike. Në 10 ditët e para të muajit maj 1912, ballafaqime të armatosura u zhvilluan gjithashtu afër Pejës dhe afër Gucisë, të dyja me humbje të mëdha të pësuara nga trupat ushtarake turke. Një forcë prej 2000 shqiptarësh që i përkisnin fisit të Rugovës u mblodhen në muajin maj në Istog, duke dëmtuar linjat telegrafike dhe komunikimet në mes Pejes dhe Gucisë nga njëra anë, dhe Mitrovicës nga ana tjetër. Po ashtu, në muajin maj ka pasur serish ballafaqime në afërsi të Gjakovës. Diplomatët britanikë e vendosin theksin në vështirësinë e përcaktimit të arsyeve të lëvizjes së këtë pjesë të Shqipërisë, por gjithesei ata theksojnë se “shkaku i trazirës aktuale në mes shqiptarëve duhet kërkuar padyshim në politikat e paarsyeshme dhe të lëkundura ndjekur nga Turqit e Rinj ndaj tyre. Përkundër një gjykimi të drejtë për cilindo që njeh diçka rreth Shqipërisë, qeveria e Komitetit “Bashkim dhe Përparim” i besoi gjeneralit Shefqet Turgut Pasha detyren e plotësimit të politikës së Xhavit Pashes, politiken e otomanizimit me forcë të shqiptarëve. Shqiptarët, pas kësaj, në mënyrë të natyrshme u ngritën në kryengritje në një shkallë të atillë, të cilen asnjë brez më përpara nuk e kishte perjetuar. Në veren e vitit 1911 Turqit e Rinj ndërmoren shtypjen e kryengritjes së Malësorëve Katolikë të Shkodrës, me koston e provokimit të ndërlikimeve serioze ndërkombëtare, saqë ata u detyruan të dorëhiqen nga misioni otomanizues, duke u dhënë malësoreve shkodranë të gjitha privilegjet e tyre të vjetra, madje të fillojnë edhe pagimin e kompensimeve për dëmet e shkaktuara gjatë procesit të paplotësuar të paqësimit. Tani, në mënyrë të natyrshme, pjesa tjetër e Shjqipërisë po kërkonte të njejtat lëshime dhe kompensime që iu akorduan malësorëve katolikë në vitin 1911. Dhe me këtë ata kuptojnë:

rikthimin e armëve të konfiskuara;
faljen e të gjitha taksave të reja të vendosura (veçanërisht shfuqizimin e Aghnan dhe faljen ose reduktimin e të dhjetës bujqësore);
lirimin nga shërbimi i detyrueshem ushtarak jashtë krahinës së tyre;
hapjen e shkollave shqipe;
përmirësimin e mjeteve të komunikimit me synim përparimin material të vendit”.[14]

Në mesin e muajit maj 1912 edhe Nikaj dhe Merturi u bashkuan me Krasniqen në kryengritje dhe megjithëse malësorët e Malësisë së Madhe ende nuk ishin hedhur serish në kryengritje të hapur, ata ishin duke ndihmuar kryengritësit e Shqipërisë Verilindore. Luftimet përreth Gjakovës në këto ditë maji 1912 ishin të stilit gueril.[15]

Forcat ushtarake turke në Vilajetin e Kosovës koinsistonin:

Së pari, në të gjithë garnizonin normal të Gjakoves; të gjithë garnizonin normal të Prizrenit, me përjashtim të dy kompanive të III/62; regjimenti i 17 i kalorësisë nga Shkupi; batalioni 19 i nizamëve nga Shkupi; kompania e 55 e topave automatikë nga Shkupi; dy bateri të Artilerisë së 19 fushore nga Shkupi; katër bateri të artilerisë malore, tre nga të cilët nga Shkupi dhe një nga Kumanova; kompania 1/57 e këmbësorisë nga Bilash; 1/56 nga Kumanova një kompani kalorësie me armë automatike. Të gjitha regjimentet e këmbësorisë të Kol Ordu, me përjashtim të Nishanjis, ishin vendosur në gatishmërinë më të plotë. Regjimenti i 15 nga Kyoprulu ishte dërguar në Ferizaj, tri batalionet e regjimentit 38 (1200 secili) kaluan përmes Shkupit me datën 15 maj 1912. Ata u dërguan në Ferizaj, Kaçanik, Mitrovicë. Me datën 16 maj një batalion i Ihtiat, i përbëre nga 370 vetë arriti në Shkup nga Izmiri dhe Bergaso. Ata do të shpërndaheshin mes regjimenteve të nizamëve.[16]. Përndryshe, me datën 20 maj 1912, në Shkup kaluan tri batalionet e regjimentit të parë të këmbësorisë në rrugën e tyre nga Stambolli për në Ferizaj. Pas mbërritjes së përforcimeve turke që synonin shtypjen e kryengritjes shqiptare, deputeti Hasan Prishtina u arratis në male dhe filloi të përgatitej që të shpallte Manifestin e tij.[17]

Pra, siç shihet, rrjedha e ngjarjeve në Shqipërinë e Veriut dhe më saktë në Shqipërinë Verilindore më së shumti, duke filluar nga mesi i muajit maj, u përkeqësua. Kryengritësit shqiptarë ishin në përpjekje të koordinuara për të realizuar së paku autonominë për Shqipërinë e Veriut. Ministri i Brendshëm Haxhi Adil Beu, i cili sapo ishte kthyer nga vilajeti i Kosovës në Selanik me datën 20 maj, u nis me 22 maj serish për në Shkup. I sapo kthyer nga Kosova, ai ishte krejt në dijeni të ngjarjeve dhe synonte ndjekjen e një politike paqësuese ndaj shqiptarëve, duke u përpjekur të blejë udhëheqësit e lëvizjes, nepërmjet ofertave me interes personal dhe nepërmjet paqësimit të masave popullore duke rinovuiar premtimet dhe realizimin e lëshimeve të vogla të realizueshme. Të gjitha këto për të shmangur përdorimin e metodave të forcës së aplikuara nga Xhavit Pasha dhe Turgut Pasha në periudhat pararëndëse. Ai mendonte që divizioni që ishte nisur nga Stambolli për të shtypur kryengritjen shqiptare duhej të mbahej në Ferizaj gjatë gjithë procesit të bisedimeve, si rezervë, në rast se forcat që gjindeshin aktualisht në terren tregoheshin të papërshtatshme për ta realizuar shtypjen dhe kryerjen e detyrës. Synimi i rikthimit të vizitës së tij në Shkup ishte që të merrte mbështetjen e autoriteteve civile dhe ushtarake aty, për pikpamjet e tij.[18] E një rëndësie të veçantë për të kuptuar realitetin e zhvillimeve në Vilajetin e Kosovës në muajin maj 1912 është një letër e dates 22 maj 1912, dërguar nga Shkupi në “Yeni Asr”, nga një korrespondent i kësaj gazete. Korrespondenti i gazetës e konsideronte kryengritjen si më të rëndësishmen përsa i përket grumbullimit të armëve në rrethet e Pejës, përgjatë 30 viteve të fundit të pushtimit osman në Shqipëri. Fillesa e kësaj trazire ka qenë hedhja poshtë e propozimit të bërë tek Mutesarrifi Xhafer Tajar Beu kater muaj me parë nga Bajraktari i Krasniqes Mahmud Zaimi, propozime të cilat u konsideruan aso kohe si të paligjshme. Objektivi i lëvizjes aktuale ishte autonomia e Shqipërisë së Veriut.

Lëvizja e Kosovës i bashkëngjitej programit më të përparuar politik të Malësisë së Madhe, e cila pikërisht në këtë kohë, siç duket serish me nxitjen edhe të Ismail Qemalit, kishte paraqitur një memorandum me kërkesat e mëposhtme: Përkufizimin e kufijve politikë të Shqipërisë; Njohjen e flamurit shqiptar; Emërimin e një guvernatori të përgjithshëm për të gjithë Shqipërinë, të zgjedhur nga fisnikëria e vjetër shqiptare; Largimin nga Shqipëria të të gjithë zyrtarëve që u përkisnin racave të tjera dhe emërimi i shqiptarëve në vend të tyre; Pranimin e gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare, e cila duhej të mësohej me germa latine; Pranimi i të gjitha këtyre kërkesave duhej të garantohej prej Fuqive të Mëdha[19].

Ministri i brendshem Haxhi Adil Beu nuk ka qendruar shumë në Shkup, dhe është kthyer me një tren të veçantë serish me daten 22 maj pasdreke në Selanik. Gjatë vizites së tij të përsëritur ai është përpjekur që të bindë autoritetet drejtuese të vilajetit të përshtasin metodat më të mira për lëvizjen aktuale. Autoritetet zyrtare, sipas tij, duhej të qendronin në pozita mbrojtëse, të vazhdonin punët e nisura publike dhe të bënin çfarë ishte e mundur për të shmangur ndërmarrjen e operacioneve agresive ushtarake. Kthimi i tij në vilajetin e Shkupit bëhej në rrethanat kur situata atje konsiderohej kritike dhe kërkonte trajtim mjaft të kujdeshëm.

Pavarësisht se gjatë muajit maj nuk kishte pasur ndonjë ballafaqim të ri të armatosur, ekzistonin dy simptoma të cilat konsideroheshin si tregues që kriza ishte shumë më e rrezikshme se sa trazirat e ngjashme të dy viteve pararëndëse. Së pari, kemi një gjendje pakënaqësie dhe gatishmërie për të rrokur armët në një hapësirë shqiptare shumë më të gjërë se sa në përiudhën pararëndëse, dhe kjo gjerësi përfshinte të gjithë Shqipërinë e Veriut; së dyti, emrat e lidhur me kryengritjen nuk ishin me emrat e zakonshem krahinorë si Isa Boletini dhe Mahmud Zaimi, por përfshinin shumë udhëheqës të inteligjencies shqiptare, njerëz me ndikim të gjërë si Hasan Prishtina, Jahja Beu i Prizrendit dhe Basri Beu i Dibres, të cilët ishin të aftë për t’i dhënë një formë përfundimtare lëvizjes së vitit 1912.[20]

Me daten 22 maj 1912, Ismail Qemali botoi Manifestin në të cilin kërkohej autonomia e Shqipërisë. Kopjet e këtij manifesti iu dërguan konsujve të fuqive të Mëdha në Shkup. Po këtë ditë qeveria i kërkoi Ipeshkvit katolik të Shkupit që të bindte shqiptarët katolikë të Vilajetit, respektivisht Arqipeshkvise Shkup-Prizren, për t’u shkëputur nga kryengritja, por siç shkruan Peckham, “pa sukses duke qenë se shqiptarët janë shqiptarë më së pari dhe më pas muslimanë dhe katolikë”[21].

Situaten e përshkruan kritike edhe atasheu ushtarak britanik në Kostandinopojë. Në raportin e tij drejtuar ambasadorit Sir Gerard Lowther me daten 25 maj 1912, pasi bën një analizë dhe jep fakte të hollësishme të situates ushtarake, shprehet: “Turqia është në momentin aktual në një situatë, shumë kritike për të mos thënë të rrezikshme, dhe një fushatë në një shkallë të gjërë në Shqipëri duhet të shmanget në qoftë se është e mundur. Unë mendoj se kjo është realizuar dhe se qeveria do të bëjë gjithshka që ajo mundet për të paqësuar shqiptarët nepërmjet masave të kujdesshme të mëtejshme, kështu që gjendja e trazires në Shqipëri nxjerr në një mënyrë të padyshimtë, dështimin e politikës së shtypjes së detyruar që ështe ndjekur në këtë vend në tri vitet e fundit”.[22]

Në ditët e fundit të muajit maj filluan bisedimet në mes udhëheqësve të kryengritjes shqiptare dhe qeverisë osmane. Siç duket dhe siç raportohet, bisedimet prej palës shqiptare synonin të zgjateshin për të fituar kohë, ndërkohë që po bëheshin përpjekje për të siguruar armë, mbasi vetëm 40% e shqiptarëve ishin të armatosur në këtë kohë. Nga ana tjetër, fisnikët e Gjilanit informuan zv. konsullin britanik në Shkup Peckham se shqiptarët në lindje të linjës Shkup-Mitrovicë do të ngrinin krye sapo kryengritja të bëhej e përgjithshme në Pejë, Gjakovë dhe Prizrend, por jo më përpara.[23]

Përsa i përket Manifestit të Ismail Qemalit, lajmin mbi të cilin e kishte dhënë më së pari gazeta “Yeni Asr”, siç duket bëhet fjalë për një dokument në përgatitje e sipër që do të paraqitej në Kuvendin e prijësve shqiptarë në Junik. Situata në terren sa vinte dhe vështirësohej më shumë. Atë situatë nuk mund ta shpëtonte as zëvendësimi i Mutessarifit të Pejës, Xhafer Tajar Beut me një oficier të ushtrisë të pikpamjeve liberale si Kaimakan Abdul Rezzak Beu, zëvëndësim i vonuar ky, i bërë në kuadrin e politikës paqësuese të ndjekur nga ministri i brendshëm Haxhi Adil Beu. Nga ana tjetër, shumë i rëndësishëm për momentin paraqitej bashkëpunimi i serbëve të vilajetit. Sipas raporteve që disponojmë thuhej se serbët ishin të përgatitur të bashkëpunonin me shqiptarët. Një prej fisnikëve serbë të Vuçiternit madje ndodhej së bashku me udhëheqësit shqiptarë në Junik.[24] Kuvendi i Junikut, (katund midis Pejës dhe Gjakovës) me cilësinë e një Komiteti Kryengritës, u mblodh nga data 21 maj deri me 25 maj 1912 dhe në atë morën pjesë anëtarë të të gjitha familjeve fisnike të Kosovës. Ky Komitet Kryengritës përgatiti një memorandum me kërkesa, të cilat ia paraqiti qeverisë turke dhe qeverive të Fuqive të Mëdha. Memorandumi paraqiste përgjithësisht kërkesat e njohura të shqiptarëve, por atyre kërkesave iu bashkëngjitën, siç duket më vonë, edhe një pjesë e kërkesave të opozitës ushtarake dhe kjo u bë për të siguruar përkrahjen e kësaj opozite në luftë kundër qeverisë xhonturke. Në Memorandum kërkohej: 1 Liri e plotë për mësimin e gjuhës shqipe; 2. Shtrirja e të drejtave kombëtare edhe mbi shqiptarët, ashtu siç e gëzonin elementët e tjerë otomanë dhe njohja zyrtare e kombësisë shqiptare; 3. Garanci që as qeveria qendrore, dhe as ato krahinore nuk do të kryenin më në të ardhmen vepra të paligjshme ndaj shqiptarëve dhe do të nderonin përndryshe kultet dhe traditat; 4. Liri e plotë në zgjedhjen e përfaqësuesve të popullit shqiptar, mbi bazën e barazisë së trupës zgjedhore (në përpjestim me frymët) të kombësisë shqiptare; 5. Zbatimi i parimit të decentralizimit administrativ në procesin e qeverimit të Shqipërisë; 6.Guvernatorët (valinjtë) e emëruar në vilajetet shqiptare duhej të ishin njerëz të zotë, të dinin gjuhën e vendit dhe doket e zakonet shqiptare. Gjyqtarët, nëpunësit dhe policët duhej të ishin shqiptarë dhe të kishin zotësi; 7.Emërimi i një inspektori të përgjithshëm në Shqipëri, me detyrë kontrollin e zbatimit të ligjshmërisë, mbikqyrjen e administrimit nga ana e guvernatorëve, mbrojtjen e popullsisë nga keqpërdorimi i pushtetit qeveritar, etj.; 8. Përdorimi i gjuhës shqipe në organet e administratës qeveritare në komunikimin me popullin dhe në gjykata. Njohja e gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare edhe ndër vilajetet e Shqipërisë; 9.Kryerja e detyrimit ushtarak duke nderuar zakonet krahinore. Në kohë paqeje ushtarët do të duhej të mbaheshin në komuna e qytete e në kohë lufte mund të dërgoheshin ndër kufij; 10. Me përjashtim të mallrave që përbënin monopol shtetëror dhe postelegrafës, taksat e tjera që do të mbidheshin do të duhej të shpenzoheshin për nevojat e brendshme të Shqipërisë; 11. Këshilli i Përgjithshëm do të ishte institucioni që do të kishte të drejtën dhe kompetencën e kontrollit mbi buxhetin e shpenzimeve; 12. Zhdëmtimi i shqiptarëve për banesat e djegura gjatë kryengritjeve pararëndëse dhe zhdëmtimi për drithërat e. Ndërtimi i një komisioni miks e të pavarur për të mbikqyrur ndërtimet. Kthimi i armëve të mbledhura popullit.[25]

Me datat 3 dhe 4 qershor 1912 kemi një ballafaqim shumë të rëndësishëm në mes kryengritësve shqiptarë, që llogariteshin në 7000, dhe dy divizioneve të trupave otomane në afërsi të Junikut, të cilin megjithatë kryengritësit shqiptare dhe drejtuesit e tyre qenë të detyruar ta lëshojnë. Trupat turke qenë të suksesshme dhe shqiptarët u tërhoqën në drejtim të Gucisë.[26]

Me datën 20 qershor një grup i armatosur shqiptarësh nën drejtimin e Salih Agës së Gjilanit sulmoi trupat turke në Ostrovicë në afërsi të Preshevës dhe vrau mudirin. Furnizimet me armë për kryengritësit vinin kryesisht nepërmjet Malit të Zi.[27]

Në fund të muajit qershor u bë publik “Manifesti” shqiptar firmosur prej 19 fisnikëve shqiptarë. Në këtë Manifest të firmosur prej Riza, Hasan, Bajram Curri, Jahja, Zeyn-Ullah, Mehmed Jemal, Ebu Bekir, Musa, Isa Boletin, Ahmed, Aziz, Yashar, Rifat, Usseyn Ferad, Rexhep, Muharrem, Prizrenli Shani, Prishtinali Abdur-Rahman, Murad, theksohej besnikëria e këtyre shqiptarëve ndaj Kalifatit dhe Atdheut (kupto Perandorisë Osmane, shënim imi R.G.), por protestohej kundër veprimit jo të bazuar ligjërisht të Turqve të Rinj. Në këtë variant të Manifestit, nuk bëhej asnjë lloj kërkese. Ky dokument madje nuk kërkonte as rënien edhe të partisë që e kishte sjellë këtë situatë në vilajetet shqiptare. Peckham mendonte se kjo gjuhë e përdorur ndoshta ishte bërë për të siguruar bashkëpunimin e oficierëve të ushtrisë të pranishëm në vilajtet, 80% e të cilëve ishin kundërshtarë të partisë në pushtet (Komitetit “Bashkim dhe Përparim”), por sipas të gjitha gjasave nuk do të përkrahnin një lëvizje separatiste[28].

Manifesti i parë u pasua nga një e dytë në muajin korrik 1912, por siç duket, dora që e ka përgatitur këtë të fundit ka qenë e ndryshme dhe frymëzimi i ndryshëm. Ajo ka qenë e printuar në germa të arta dhe pretendonte të ishte shpallur nga “Seksioni i Dytë i degës Universitare të Komitetit të Shqiptarëve të Rinj”, megjithesë vula bashkëngjitur (mbarte një pushkë dhe një penë sipër saj, me datë themelimi vitin 1888), ishte e organizatës së thirrur “Shoqata e Lirisë dhe e të Vertetës”. Organizata e mësipërme nuk ishte e njohur, por konsulli i përgjithshëm britanik në Selanik Harry Lamb, që e ka bërë këtë raport, mendonte se autorë të vertetë të këtij dokumenti do të duhet të ishin studentët shqiptarë të Shkollës së Drejtësisë në Selanik, të cilët kishin lënë mënjanë studimet dhe u ishin përgjigjur një thirrjeje të organizatave të fshehta. Ky manifest i dytë ishte më i artikuluar se sa manifesti i mëparshëm dhe përmbante një listë akuzash të jashtëzakonshme kundër qeverisë së Komitetit “Bashkim dhe Përparim”, por gjithsesi edhe kjo thirrje u përmbahej të njejtave linjave të përgjithshme politike. Pasazhi më interesant i këtij manifesti ishte deklarata, sipas së cilës saktësohej se lëvizja kryengritëse e vitit 1912 ishte vendosur gjatë vitit 1911, por ishte shtyrë deri pas zhvillimit të zgjedhjeve të përgjithshme politike, me shpresen se opozita Ententiste do të dilte fituese në këto zgjedhje. Kjo deklaratë rastis me atë çfarë edhe konsulli britanik në Shkup kishte konstatuar se, “lëvizja e shqiptarëve, ipso facto do të duhet të shuhej në qoftë se opozita vinte në pushtet, mbasi shqiptarët kishin marrë sigurime se të gjitha kërkesat e tyre do të plotësoheshin prej një qeverie Ententiste që do të vinte hipotekisht në pushtet”.[29]

Manifesti e parë, ai i 19 fisnikëve shqiptarë të Kosovës, u botua me datën 2 korrik në Gazeten opozitare turke Mujahede-I Millie. Përkthimet të këtij manifesti u botuan edhe në gazetat lokale bullgare dhe serbe dhe origjinali në gazeten “Yeni Asr” në Selanik. Autoritetet në Shkup, që deshironin t’i paraqisnin shqiptarët si separatistë, patën shije të keqe nga toni i moderuar i Manifestit dhe konfiskuan çdo kopje të gazetes, pavarësisht se një hap i tillë u muar me vonese dhe pjesa me e madhe e kopjeve qe shpërndarë, madje edhe midis radhëve të ushtrisë[30]. Gjatë muajit qershor garnizoni i Manastirit u përfshi nga një dezertim masiv dhe revoltë brenda ushtrisë.

Si paraqitej situata politike e ushtarake në vilajetin e Kosovës në fund të muajit qershor dhe fillim të muajit korrik? Këtë situatë na e sqaron një raport i hollësishem faktik dhe analitik i zv. konsullit Peckham, që mban datën 9 korrik 1912.[31] Në bazë të këtij raporti kuptojmë se situata paraqitej e ndryshme në rajone të ndryshme të Kosovës, por shenjat e përgjithshme tregonin se gatishmëria kryengritese sa vinte dhe rritej, duke u njejtësuar. Krahina në jug të maleve të Sharrit dhe Karadagut, d.m.th. Sanxhaku i Shkupit dhe Kazaja e Kalkandelenit (Tetovës) dukeshin të paprekura nga vala kryengritese në këtë kohë, pavarësisht përpjekjeve dhe marrëveshjes që Hasan Prishtina kishte bërë më organizaten maqedonase. Qendra e lëvizjes kryengritëse në Kosovë vazhdonte të mbetej Sanxhaku i Pejës, ku shqiptarët e Gjakovës kishin qenë në mënyrë të përhershme në kryengritje që prej muajit prill 1912. Shqiptarët e Pejës ishin bashkuar me zemren dhe shpirtin e kryengritjes për shkak të politikës së padallimtë shoviniste të ndjekur nga Xhafer Tajar Beu. Sanxhaku i Prizrenit nuk ishte zyrtarisht në kryengritje në këtë kohë, por një numër shqiptarësh të Prizrenit ishin bashkuar me kryengritësit. Peckham ishte i mendimit se e ardhmja e lëvizjes kryengritëse varej gjerësisht nga qendrimi i shqiptarëve të Sanxhakut të Prishtinës. Shqiptarët e këtij sanxhaku në tërësi konsideroheshin asokohe si popullsi që i bindej ligjit më shumë se sa pjesa e fiseve perëndimore të vilajetit, ngaqë hekurudha kishte sjellë në këto anë një lloj prosperiteti material. Por nga ana tjetër, lehtësia me të cilin lëviznin përmes hekurudhës trupat ushatake, kishte rritur pakënaqësinë edhe andej. Në fillim të muajit maj 1912 mendohej se kjo krahinë nuk do të ngrihej në kryengriteje derisa i gjithë perëndimi i vilajetit të revoltohej, por që ateherë gjerat kishin ndryshuar dhe kryengritja tani, në fund të qershorit dhe fillim të korrikut, ishte përhapur në Mitrovicë, në Vuçitern dhe deri në Preshevë. Duhet të nënvizohet gjithashtu se disa prej udhëheqësve të kryengritjes ishin shqiptarë nga pjesa lindore e Kosovës: Hasan Prishtina identifikohej me Vuçiternin dhe Prishtinen, Isa Buletini ishte nga një fshat pranë Mitrovicës, ndërsa 12 nga 19 nënshkruesit e Manifestit shqiptar ishin nga Sanxhaku i Prishtinës. Dy prej çështjeve më të kërkuara, ajo e shkollave dhe veprimi i qeverisë gjatë procesit të zgjedhjeve, ishin shqetësime të përgjithshme të të dyja pjesëve të Kosovës.

Veprimi më i rëndë që ndërmoren autoritetet turke në fillim të muajit korrik 1912 në Kosovë, ka qenë transferimi, kupto internimi dhe mbajtja nën mbikqyrje si pengje e grave dhe familjeve të disa prej prijësve të kryengritjes shqiptare, të transferuar në Shkup. Ky ka qenë një prej veprimeve më të rënda që ka shokuar opinionin publik në Kosovë. Në këndvështrimin e diplomatit britanik zv.konsullit Peckham, ky veprim përbënte provokimin më të rëndë për nxitjen e një kryengritjeje të përgjithsme shqiptare në Kosovë.[32] Veprimi i mësipërm është njoftuar nga gazeta “Yeni Asr” me datën 7 korrik 1912. Sipas saj, familjet e atyre që ishin bashkuar me kryengritësit, nga Prizreni, Gjakova dhe Peja, u trasferuan për në Shkup. Menyra se si ishte realizuar kjo masë ka qenë në formën më të dhunshme të mundshme: shtëpitë e atyre që kishin ikur nga Prizreni ishin rrethuar në mesnatë, ishin shpërthyer me forcë dhe bastisur deri në mengjes herët. E gjithë kjo i kishte gjetur familjarët në gjumë. Ata të gjithë ishin mbledhur me nxitim me veshjet në shpinë ishin dërguar fillimisht në prefekturë ku ishin ndaluar të komunikonin me njëri-tjetrin dhe çdo njeri tjetër. Mes të deportuarve bënte shenjë internimi i vajzës 12 vjeçare të Shani Efendiut, e cila u muar me forcë nga kujdestaria e gjyshës së saj. Gjithashtu të njejtin fat ka pasur edhe gruaja Ahmed Beut. Deri edhe nxjerrja nga shtëpitë e familjarëve të kryengritësve ka qenë një masë e papranueshme për botën e qytetëruar. Dërgimi i familjeve të kryengritësve në Shkup ka qenë një masë që e rëndoi krizen dhe shkaktoi një acarim shumë të madh publik. Çështja e transferimit të familjes së Xhemal Beut, një prej bejlerëve më me ndikim në Shqipëri dhe një prej udhëheqësve shpirtërorë të lëvizjes aktuale në Kosovë, nga Prishtina në Shkup, përbënte një prej zhvillimeve më dramatike që do të prodhonte një prej rezultateve më të këqija për të ardhmen. Pas kësaj kryengritja në Shqipëri do të hynte në një pikë pa kthim.[33]

Me datën 5 korrik 1912 qeveria botoi një njoftim në qytetet kryesore të Shqipërisë duke u bërë thirrje udhëheqësve të kryengritjes shqiptare të përcaktuar në një listë, të nënshtroheshin brenda tre ditëve, përndryshe në qofte se ata nuk dorëzoheshin, gratë e tyre do të internoheshin në Anadoll dhe pronat e tyre do të sekuestroheshin. Në këndvështrimin shqiptar kjo do të thoshte se “turqit, të cilët po tregoheshin të pasuksesshëm në luftimet kundër burrave, tani po burgosnin gratë e tyre dhe po ua vidhnin pronat“. Qeveria dërgoi në Shkup gratë dhe familjet e Ahmet Beut, Riza Beut dhe Hysni Currit të Gjakovës, të Jahja Beut, Sadik Efendisë dhe Shani Efendisë nga Prizrendi; dhe të Mahmud Zaimit nga Peja. E gjithë popullsia e Prishtinës u betua se do të vdiste më mirë se sa të lejonte gruan e Xhemal Beut të internohej nga qyteti. Para këtij presioni qeveria u detyrua të modifikonte pak termat e kërcënimit fillestar.[34]

Me datën 11 korrik verehen disa zhvillime të reja që lidhen me përqendrimin e trupave të këmbësorisë në Prishtinë dhe bëhet fjalë për gjashtë batalione të këmbësorisë. Edhe Sanxhaku i Shkupit nuk mbeti i paprekur nga vala kryengritëse. Një numër shqiptarësh në fillim të korrikut kishin lënë fshatin e tyre Nerez, në afërsi të rrethinave të Shkupit për t’u bashkuar me kryengritësit në Kosovë. Me interesant në këto ditë është veprimi i klubit krahinor në Shkup të Komitetit „Bashkim dhe Përparim“, i cili i drejtoi një letër kabinetit duke i kërkuar dhënien e dorëheqjes. Kërkesa për dorëheqje u shoqërua me kërcënimin se ky klub krahinor do të shpërndahej në qoftë se dorëheqja e kabinetit nuk ndodhte brenda pesë ditëve. Kjo nënkuptonte se anëtarët e klubit, shumë prej të cilëve ishin shqiptarë, jo vetëm do të shpërndanin klubin, por do të bashkoheshin me kryengritësit.[35]

Pavarësisht se me datën 3 korrik 1912, një forcë turke e përbërë nga 6 batalione dhe e drejtuar nga Fazil Pasha arriti të kapte Isa Boletinin, kryengritja kosovare arriti në Prishtinë. Kryengritësit u vunë në zotërim të plotë të Luginës së Llapit dhe filluan të kërcënojnë Prishtinën dhe një batalion turk u nxor plotësisht jashtë luftimit në afërsi të kufirit me Serbinë. Ndërkohë që vazhdonte kryengritja në Shqipërinë Verilindore, kryengritja shpërtheu edhe në Shqipërinë e Jugut dhe komunikimet turke në mes Dibres, Elbasanit dhe Tiranës u ndërprenë.[36]

Në mesin e muajit korrik kryengritësit shqiptarë arritën të kapnin 10 oficierë dhe 300 ushtarë turq nga katër batalione dhe i izoluan ata në Krumë, pasi i çarmatosën plotësisht nga armët e lehta dhe të rënda. Ndërkaq edhe dy batalione të vendosura në Vezir Kyörd dezertuan, siç duket nga paniku i terrorit. Shqiptarët e Prizrenit nxorën jashtë fshatrave xhandarët turq dhe kërcënuan me vrasje Mutessarifin. Tri kompani të vendosura në Prishtinë refuzuan të luftojnë kundër shqiptarëve. Edhe serbët e vilajetit, të cilët deri në fillim të pranveres ishin duke mbështetur qeverinë, në verë morën qendrim tjetër duke mbështetur, si thuhet në dokumentacion: me gjithë shpirt, kryengritjen shqiptare.[37]

Në mesin e muajit korrik kryengritja filloi e përhapej në Sanxhakun e Durrësit e drejtuar nga Hamdi Bej Toptani dhe në Mirdite udhëhequr nga një kushëri i Mark Gjonit të Oroshit. Një mbledhje e rëndësishme ka qenë ajo e zhvilluar në mes Riza Beut të Gjakovës dhe Mark Gjonit të Oroshit në Shikje, afër Vizir Kiupru, në të cilen mbledhje u vendos bashkëpunimi në mes zonave në kryengritje në Shkodër (kupto Mirditë-shënim imi R.G.) dhe atyre të Kosovës dhe Dibres. Duhet të kujtojmë se Marka Gjoni, gjatë periudhës në të cilen kapidani i Mirditës, kushëriri i tij Prenk Bib Doda kishte qenë në ekzil në Stamboll, kishte marrë kryesimin e drejtimit të Mirditës. Në Pukë, që ishte qender e Kaimakanllikut në kufi me Mirditën dhe që shtrihet në rrugën Prizren-Shkodër, popullsia sulmoi Konakun, nxori jashtë Kaimakanin dhe dogji pesë shtëpi të mbështetësve të qeverisë. Madje edhe në qytetin e Shkodrës, pavarësisht pranisë së madhe të trupave ushtarake turke, mbështetja për kryengritësit, sipas reportuesit britanik, erdhi duke u përforcuar dhe kjo përfshinte jo vetëm popullsinë e krishterë, por edhe atë muslimane të qytetit. Në ketë rast kampi antiosman në këtë moment shfaqej mjaft kompakt, mbasi edhe muslimanët e Shkodres gjendeshin në të njejtën llogore me Mirditën dhe malësoret katolikë kundër sundimit turk. Normalisht bëhej fjalë për një masë të konsiderueshme të popullsisë së qytetit[38].

Mesi i muajit korrik shënoi trazimin më të madh të situatës sociale dhe politike në vilajetin e Manastirit. Në mesin e muajit korrik 1912 një numër shqiptarësh të njohur kishin lënë vendet e tyre të banimit për të marrë pjesë në lëvizjen kryengritëse duke u bashkuar me grupet e armatosura ekzistuese, duke formuar grupe të reja, ose nëpërmjet ushtrimit të aktivitetit antiqeveritar me të gjitha mënyrat.[39]

Me datën 18 korrik 1912, oficierët e dy divizioneve ushtarake qeveritare turke në Shqipëri, divizionit të parë dhe 21, bënë kauzë të përbashkët me shqiptarët, ndërsa Hasan Prishtina dhe udhëheqësit e tjerë shqiptarë në këto ditë në Gjakovën e çliruar, lëviznin të lirë dhe të pangacmuar. Oficierët ishin të përgatitur për pranimin e kërkesave të shqiptarëve për autonomi, që përfshinin shërbimin ushtarak në Shqipëri, të drejtën për të mbajtur armë dhe çështjen e alfabetit. Rezultat i kësaj marrëveshjeje ka qenë një telegram dërguar Sulltanit prej oficierëve të dy batalioneve të lartpërmendura, të cilëve iu bashkuan edhe Hasan Prishtina dhe Bajram Curri, në të cilin kërkohej dorëheqja e kabinetit, shpërndarja e Parlamentit dhe shpallja e zgjedhjeve të reja.

Situata në Shkup nuk ka qenë më e mirë për shkak të pranisë së një njësie të armatosur shqiptarësh prej 500 vetash në Kuchevishta, vetëm një orë e një çerek larg nga Shkupi, por që më pas ky grupim i armatosur lëvizi drejt Gjilanit. Një zhvillim i rëndësishëm në këto ditë ka qenë masakra që Ismail Fazil Pasha bëri mbi ushtarët e tij, gjithsejt tri kompani, të cilët në Prishtinë refuzuan të shtijnë mbi kryengritësit shqiptarë. Ismail Fazil Pasha me zjarrin e armëve automatike shtiu pandërprerje dhe vrau dhe plagosi 200 ushtarë të tij.[40]

Me datën 19 korrik fisnikëria shqiptare e Kosovës u bëri ftesë katër fisnikëve nga paria e Shkupit, përfshirë Salih Zekki, editor i gazetës antiqeveritare „Mujahede-Millie“, të marrin pjesë në një Kuvend në Prishtinë. Ftesa rastisi me dorëheqjen e kabinetit qeveritar në Stamboll ndaj dhe nisja e tyre u shty. Dorëheqja e qeverisë në fakt ishte vetëm hapi i parë dhe Hasan Prishtina synonte të shkonte më tej, deri në shpërndarjen e dhomës parlamentare.

Ndërkaq lëvizja kryengritëse shqiptare sa vinte dhe përforcohej, ajo fitonte krahë. Incidente të armatosura gjatë këtyre ditëve u zhvilluan në Ostrozup, Cernaleva, Ferizaj etj.[41], derisa me datën 23 kryengritësit shqiptarë pushtuan Prishtinën dhe u vunë në zotërim të armëve dhe artilerisë së garnizonit të Prishtinës. Mytesarifi i Prishtinës iku në Ferizaj, por shpërndarja e Dhomës së Deputetëve e ndaloi kryengritjen.[42] Sapo arritën të vendosen në zotërim të Prishtinës, udhëheqësit shqiptarë e ftuan zv. konsullin britanik Peckham të bënte një vizitë në Prishtinë[43].

Në rrethanat e këtij precipitimi të ngjarjeve në Vilajetin e Shkupit, Xhavit Pasha u udhëzua nga Veziri i Madh të ndërpriste dhe pezullonte veprimet ushtarake kundër shqiptarëve.[44] Kryengritja më pas u përhap në luginën e Vardarit dhe Kajmakanët e Kalkandelen (Tetovës) dhe Gostivarit gjetën strehim në Shkup. Disa fisnikë të Shkupit gjithashtu u larguan nga qyteti dhe u bashkuan me kryengritësit. Me datën 19 korrik nga Ulema dhe fisnikët muhamedanë të Manastirit iu dërgua një telegram Sulltanit dhe Senatit osman, në të cilin kërkohej formimi i një kabineti të përbërë nga persona të paanshëm dhe shpërndarja e dhomës parlamentare. Ky telegram u firmos nga 40 deri 50 veta, mes të cilëve përfaqësues të familjeve të mirënjohura të Manastirit, Kenan Beu, Omar Efendi që ishte edhe kryetar i bashkisë, Rauf Efendiu, Vahid Beu[45].

Ky ishte një tregues me rëndësi të dyfishtë, së pari që kryengritja po përhapej drejt Jugut dhe së dyti, sepse bëhej fjalë për fisnikë turq nominalë, megjithëse pa dyshim ata kishin shumë gjak shqiptari në dejet e tyre. Shqiptarët ndërkaq kishin djegur kullën dhe fermën e Zejnullah Beut, deputet i Pejes, ndërsa drejtuesit e kryengritjes shqiptare ishin mbledhur në Prishtinë për të diskutuar me Komisionin Qeveritar, të dërguar enkas, për armëpushimin dhe kushtet e paqes.[46]

Në mbrëmjen e datës 22 korrik kryengritësit shqiptarë e detyruan drejtuesin e stacionit në Prishtinë të telegrafonte në stacionin hekurudhor të Shkupit dhe në Drejtorinë e Hekurudhës Orientale në Selanik, duke kërcënuar se në qoftë se hekurudha transportonte më shumë trupa ushtarake drejt Kosovës, ajo do të shkatërrohej. Kompanisë iu dha afat 24 orë për ta plotësuar një kërkesë të tillë, përndryshe do të përballej me shkatërrimin e të gjitha urave dhe nënkalimeve në segmentin Kaçanik-Mitrovicë dhe pse jo, do të përballohej me sulme edhe në segmentin Shkup-Selanik.

Udhëheqësit kryengritës shqiptarë ishin tani në pritje të arritjes së një komisioni qeveritar dhe të një vendimi nga ana e Kabinetit dhe Dhomës. Komisionit qeveritar, udhëheqësit shqiptarë ishin të përgatitur t’i bënin kërkesat e mëposhtme:

1 Shpërndarjen e Dhomës Parlamentare dhe zhvillimin e zgjedhjeve të reja të ndershme; 2 Shpalljen e një amnistie të përgjithshme; 3 Gjuhën shqipe dhe alfabetin latin në shkolla; 4 Të drejtën për të mbajtur armë;

5 Një fillim i menjëhershëm i punëve publike; 6 Sherbim ushtarak në Shqipëri[47].

Me datën 23 korrik qyteti i Prishtinës ra plotësisht në duart e kryengritësve. Në fakt, që në mbremjen e datës 22 korrik, kryengritësit arritën të vendosin nën kontroll të përkohshëm stacionin hekurudhor të Prishtinës, i cili ishte aso kohe diçka rreth 10 km nga qyteti. Pas kësaj ata njoftuan Mutessarifin se ishin duke ardhur drejt qytetit dhe i dhanë atij mundësinë të zgjidhte në mes hyrjes paqësore dhe hyrjes me luftë. Mutesarrifi preferoi t’u rezistonte, por u shkurajua në këtë qasje prej bimbashit Husseyn, komandant i xhandarmërisë, i cili i bindi xhandarët se rezistenca ndaj bashkëatdhetarëve të tyre ishte një mekat. Pas kësaj xhandarët u vunë në zotërim të depove të armatimit hapen burgun dhe armatosen 460 të burgosurit që ata gjeten aty dhe e detyruan garnizonin ushtarak të dorëzohej. Të burgosurit shqiptarë të armatosur më pas u dërguan tek kryengritësit dhe së bashku me ata hynë më datën 23 në Prishtinë dhe u vunë në zotërim të artilerisë. Mutesarrifi pas kësaj iku tek Fazil Pasha në Ferizaj. Ndërkaq edhe garnizoni turk i Kaçanikut u rrethua nga kryengritësit, të cilët ishin pjesërisht nga Gjilani dhe pjesërisht nga zona e Shar Dag.[48]

Në dhjetëditëshin e fundit të muajit korrik 1912, Prishtina u bë qendra e lëvizjes kryengritëse në Shqipërinë e Veriut, mbasi aty u përqendrua një forcë prej 30000 kryengritësish, shifer kjo e konsiderueshme. Përveç udhëheqësve të njohur gjithandej si Hasan dhe Riza Beu, Isa Boletini dhe Bajram Curri, burimet diplomatike citojnë emrat e Abou Beqir Efendisë të Prishtinës me 1500 pasues të tij, Xhemal Beut me 500 pasues[49].

Në dokumentacionin e përdorur për përgatitjen e këtij kapitulli, kemi mundësinë të gjejmë edhe përshkrimin e hyrjes së shqiptarëve kryengritës në Prishtinë. Sipas këtyre përshkrimeve, shqiptarët nën komanden e Hasan Beut, Riza Beut dhe Bajram Currit, duke qenë se prania e tyre nuk ishte më e nevojshme në Gjakovë pas marrëveshjes së arritur atje në mes udhëheqësve të kryengritjes dhe garnizonit turk, zbriten gradualisht drejt Fushë Kosovës, nepërmjet rrugës nga kodrat e Drenicës. Disa mijëra forca kryengritëse u vendosen në fshatra rreth e qark Prishtinës dhe në fushën e kodrat mbisunduese. Ndërkohë, delegatë nga kazatë e Gjakovës, Pejës dhe Prizrenit dhe nga fiset malore filluan të grumbullohen në Prishtinë. Komandanti i Prishtinës, Fadil Pasha, kishte marrë udhëzime të drejtëpërdrejta nga Sulltani për të mos u angazhuar në luftime pa qenë nevoja. Përndryshe, paria shqiptare pati vendosur të paraqitej vetë në Prishtinë si përfaqësi e tërë kombit, për të diskutuar kërkesat e veta me autoritetet. Mytessarifi i Prishtinës kishte marrë vertet urdhër nga Valiu i Kosovës për të mos lejuar kryengritësit të hynin në qytet. Para rrezikut të një ballafaqimi të përgjakshëm në Prishtinë, fisnikët shqiptarë dolën jashtë nga qyteti për të takuar drejtuesit e reparteve kryengritëse dhe iu luten atyre që ta shtyjnë hyrjen në qytet, por u ndeshen me një refuzim të prerë. Këtë këmbëngulje ata ia raportuan komandantit turk të qytetit, i cili më pas nuk pat zgjidhje tjetër veçse të vendoste topat e artilerisë në pozicione zjarri. Si autoritetet drejtuese të vilajetit në Shkup, ashtu edhe autoritetet qendrore në Stamboll, vazhduan të jepnin udhëzime për të ndaluar hyrjen e kryengritësve në Prishtinë. Në fund urdhëri ka qenë ky: „në qoftë se shqiptarët orvaten të hyjnë në qytet, ju duhet t’i gjuani me artileri“. Në këtë moment kthesën e ngjarjeve ia dha komandanti i xhandarmërisë, i cili deklaroi: „në qoftë se puna është kështu, unë dhe të gjithë njerëzit e mi kalojmë në anën e kryengritësve. A e imagjinoni ju që dy ushtarë e gjysëm të imponojnë vullnetin e tyre mbi të gjithë qytetin? Edhe në qoftë se ju doni t’i ndaloni ata, kjo gjë është krejt e pamundur dhe detyra jonë është të shpëtojmë qytetin”. Pas kësaj në orën 9 të darkës, shqiptarët, duke kënduar këngë nacionale, filluan të hyjnë në qytet. Banorët u grumbulluan nga të gjitha anët, si një përrua pranvere, për të pritur hyrjen e kryengritësve. Marshimi është bërë me një lloj rregulli: secili bajrak ka qenë i drejtuar në marshim nga bajraktari përkatës. Vala njërëzore ka bërë një orë e gjysëm të kalojë dhe sipas llogaritjeve bëhet fjalë për jo më pak se 10000 njerëz. Të gjitha objektet e kultit, shkollat dhe hanet kanë qenë të mbushura përplot me njerëz. Në shtesë të tyre edhe 2000-3000 burra erdhën së bashku me kontigjentin e Lap dhe Golak, nën drejtimin e Xhemal Beut. Hasan dhe Zejnullah Beu nuk erdhën. Kishin ardhur pak njerëz nga Mitrovica, Vuçiterni dhe Gjilani ndërsa ata të Kazasë së Prizrenit nuk hynë në qytet dhe u vendosën në rrethinat e Prishtinës. Edhe aprovimi i kabinetit të ri nuk do t’i kenaqte kryengritësit, të cilët kërkonin tani shpërndarjen e parlamentit.[50]

Me 27 korrik situata paraqitej kështu: në Pejë, Xhafer Tajar Beu me 8 batalione po vazhdonte të ruante autoritetin në emër të qeverisë otomane dhe po ndalonte që depot e armatimit të binin në duart e kryengritësve. Por në Gjakovë dhe Prizren, mbas ikjes së Mutessarifeve, qytetet dhe çdo objekt i rëndësisë së veçantë ishin në duart e kryengritësve. Prishtina kishte rënë ndërsa Mitrovica, Vuçiterni dhe deri edhe Ferizaj ishin aktualisht në duart e kryengritësve. Pjesa më e madhe e administratës turke kishte zënë strehim tashmë në Shkup, që mbahej ende në duart e autoriteteve qeveritare. I rëndësishëm është fakti që rendi publik, me gjithë traziren, nuk u prish. Rrugët e Prishtinës mbetën po aq në rregullta në këtë pikpamje sa edhe rrugët e Shkupit dhe banorët e Prishtinës zgjodhën komandantin ushtarak si Guvernator Civil të qytetit, ndërkohë që mutesarrifi u largua. Jugu i provincës, i banuar kryesisht nga sllavët, mbeti i ndarë prej qendres (e cila ishte shqiptare) prej një muri malor, i njohur në pjesen perendimore si Shar Planina dhe në pjesen lindore si Cerna Gora, ose Kara Dag. Rruga kryesore drejt Shqipërisë, e cila kalon përmes këtyre maleve është Gryka e Kaçanikut, përmes së cilës kalon edhe Hekurudha e Mitrovicës. Një kalim tjetër i rëndësishëm drejt jugut është rruga që kalon përmes Gjilanit, Presheves dhe Kumanovës. Këto kanë qenë edhe rrugët e mundshme për ta përhapur kryengritjen drejt luginës së epërme të Lumit Vardar dhe që do të bënin të mundur sulmin mbi Shkup, që ishte qendra e Vilajetit. Shkupi në këto ditë të fundit të muajit korrik 1912 mbrohej nga disa mijëra rekrutë, tri batalione këmbësorie dhe një batalioni xhenier. Problemi kryesor në fakt nuk qendronte aq tek forca numerike, se sa tek besimi brenda ushtrisë, e cila në përgjithësi ishte kundër Partisë së Komitetit „Bashkim dhe Përparim“.[51]

Me datën 27 korrik 1912 Mazhar Beu, Vali i Kosovës, Hasan Zekki (grek musliman nga Kreta) Mudir i Policisë dhe Kaimakani i kazasë së Shkupit u hoqën nga postet e tyre. Gjithashtu Ismail Fazil Pasha u hoq nga posti dhe u zëvëndësua nga Zekki Pasha, inspektor në korparmatat e Selanikut, Monastirit dhe Shkupit. Zekki Pasha konsiderohej si partizan i marrjes se masave energjike represive ndaj Shqipërisë.[52]

Këto ditë qeveria dërgoi një komision qeveritar për të trajtuar problemet me kryengritësit shqiptarë. Komisioni qeveritar ka qenë i përberë nga Ali Dashi Beu dhe Suljeman Hakki Pasha, të cilët arritën me një tren special në Prishtinë, me datën 26 korrik 1912. Pas arritjes se Komisionit, qendrat tregtare, pazaret e Prishtinës dhe të të gjitha qyteteve të tjera u rihapen, mbasi paria e krahinave e mbledhur në Prishtinë, telegrafoi anëkënd vendeve të tyre për të urdhëruar rihapjen. Por ata qartësuan se në qoftë se qeveria nuk do t’i merrte në konsideratë kërkesat, ata do urdhëronin serish me mbyll pazaret në të gjithë vilajetin e Kosoves dhe do të marshonin drejt e në Shkup. Kërkesa më urgjente dhe më e parë nga të gjitha ishte shpërndarja e Dhomës Parlamentare dhe mbajtja e zgjedhjeve të reja në përputhje me ligjin. Kërkesat e tjera me karakter administrativ, ekonomik dhe juridik do të diskutoheshin pas shpërndarjes së Dhomës. Mes tyre edhe çështja e mësimit në gjuhen shqipe. Këto zhvillime të reja ndodhnin kur në Prishtinë dhe rreth saj numri i kryengritësve kishte arritur dikund tek 40000 shqiptarë të armatosur dhe të paarmatosur dhe numri prirej të rritej gjithnjë e më shumë. Me 28 korrik do të vinte nga Vuçiterni në Prishtinë edhe Isa Boletini me mijëra mbështetës të tij. Me daten 27 korrik 1912, ditën e rihapjes se pazarit në Prishtinë, rreth 4000 shqiptarë të drejtuar nga bajraktarët e tyre, bënë një marshim paqësor në rrugët e Prishtinës.[53] Pra siç shihet, bëhet fjalë tanimë jo vetëm për një invadim paqësor, por të armatosur nga ana e shqiptarëve të Kosovës së qyteteve kryesore të krahinës, por edhe për një dorëzim gati pa kushte të autoriteteve qeveritare turke para një lëvizjeje të tillë kaq masive.

Me datën 29 korrik kryengritësit shqiptarë i paraqiten edhe kërkesa të tjera komisionit të mbledhur në Prishtinë, të cilat ky komision në emër të qeverisë ia pranoi. Megjithatë të gjitha shenjat tregonin se shqiptarët nuk do të hiqnin dorë derisa te dekretohej shpërndarja e Dhomës Parlamentare dhe mbajtja e zgjedhjeve të reja politike. Është e natyrshme që masa e gjërë e shqiptarëve nuk kishin koncepte të qarta për arsyet e kërkesave që ata deshironin, por nevoja e këtyre kërkesave ishte ngulitur tek ata aq shumë nga ana e drejtuesve të kryengritjes, sa ata vështirë të hiqnin dorë ndonjëherë. Me datën 29 korrik delegatët e Prishtinës i dhanë qeverisë 48 orë afat për kërkesat e tyre.[54]

Komisioni senatorial qeveritar, me synimin për të fituar kohë, pranoi pesë kërkesat e para të shqiptarëve në parim, por sugjeroi një seri arsyesh pse ekzekutimi i këtyre masave do të duhej të shtyhej. Pas kësaj, me datën 29 korrik, shqiptarët u detyruan të lëshojnë një ultimatum, sipas të cilit qeveria duhej të shpërndante Dhomen Parlamentare brenda 48 oreve. Një gazetar rus e pyeti Hasan Prishtinen se çfarë garancish do të keni për plotësimin e ketyre kërkesave. Ai iu pergjgj: „Një vetëm, armet“.[55]

Me 30 korrik 1912, një grupim i quajtur “Atdhetarët e vërtetë të Kosovës” i drejtoi një thirrje të gjithë popullit shqiptar në emër të kryengritësve të Kosovës, për të marrë pjesë në një kuvend për përcaktimin e kërkesave të përbashkëta kombëtare.[56] Ndërkohë Ismail Qemali dhe Luigj Gurakuqi (ky i fundit u nis menjeherë për në Kosovë), në kushtet e rrezikimit të rezultateve nacionale të kryengritjes dhe para nevojës së mbajtjes në kornizen e kërkesave të përparuara nacionale të programit të kryengritjes së Kosovës, do të bëjnë një përpjekje që bisedimet e kryengritësve me komisionin qeveritar të kanalizoheshin në kërkesat e Memorandumit të Greçes.[57] Ndërsa krerët e Komitetit Revolucionar të Kasasë së Vlorës: Spiro Koleka, Ibrahim Abdullahu, Alem Tragjasi, Elmaz Xhaferri dhe Abaz Nuredini, do t’i drejtojnë këto ditë një memorandum Sulltanit, Kryeministrit, Sheh-Ul-Islamit dhe kryetarit të Senatit Osman, në të cilin do i kërkojnë atyre njohjen e Shqipërisë me të drejtat e një Province Autonome brenda Perandorisë Osmane.[58] Pra u artikulua kërkesa e autonomisë administrative të vilajeteve shqiptare, që ishte një hap larg kerkesës së autonomisë shtetërore, kërkesë (fazë) kjo që do të digjet nga zhvillimet e vrullshme gjeopolitke në Ballkan në fund të vitit 1912.

Me daten 5 gusht, Hasan Prishtina, Mehmet Pasha i Kalkandelenit (Tetovës), Isa Boletini dhe të tjerë udhëheqës të parisë shqiptare arritën në Ferizaj. Ndërsa Riza Beu, Bajram Curri dhe Idriz Seferi kishin mbërritur më përpara aty. Në këtë ditë në Ferizaj gjendeshin 2000 deri 2500 shqiptarë të armatosur me pushkë. Ndërkohë batalionet 67 dhe 38 të ushtrisë ishin bashkuar me kryengritësit. Synimi i shqiptarëve ishte të sulmonin Kaçanikun, ku ndodheshin 5 batalione turke.[59] Me datën 7 gusht Hasan Prishtina, Mehmet Pashë Tetova (Kalkandelen), Riza Beu, Isa Boletini dhe Jahja Aga u kthyen në Prishtine për të negociuar me Ibrahim Pashen, të cilit ata i paraqiten një Mazbatë me kërkesa.[60]

Kërkesat e përpiluara nga shqiptarët janë si më poshtë vijon:

Alfabeti kombëtar me germa latine të përdorej për gjuhën shqipe në katër vilajetet shqiptare;
Nga një Lice duhej të ndërtohej për çdo sanxhak të vilajeteve shqiptare;
Gjuha amtare e nxënësve duhej të ishte gjuhë e arsimimit në të gjitha shkollat fillore;
Me përjashtim të rasteve të jashtëzakonshme, shqiptarët duhej ta kryenin shërbimin ushtarak në Turqinë Europiane;
Qeveria duhej t’i pajiste banorët e krahinave kufitare me armë;
Zyrtarët qeveritare duhej të dinin gjuhën shqipe dhe të njihnin zakonet krahinore;
Një amnisti e përgjithshme dhe e pakushtëzuar për të gjitha veprat penale që nga fillimi i kryengritjes;
Nxjerrja para gjykimit parlamentar (impeachment) i kabinetit të Said Pashës;
Rrugët dhe hekurudhat të ndërtoheshin sa më shpejt që të ishte e mundshme;
Ligji zakonor shqiptar të aplikohej në disa krahina dhe lokalitete;
Të formoheshin nahije të reja;
Të fillohej shfrytëzimi i minierave dhe pasurive pyjore;
Reduktimi i taksës së deles (Aghnan);

Është shumë e rëndësishme të kuptohet se një pjesë e këtyre kerkesave ishin të ndërtuara në mënyrë të atillë që të përfshinin brenda edhe të aspiratat e serbëve që banonin në Vilajetin e Kosovës. Udhëheqësit e kryengritjes shqiptare filluan të shqyrtojnë madje edhe arkivat qeveritare për të gjetur prova të ndërhyrjes së autoriteteve administrative në procesin zgjedhor, mbasi ekzistonte mundësia që arkivat e Gjakoves, Prizrenit dhe Prishtinës të jepnin shembuj të mjaftueshme, të cilat mund të shërbenin si prova për akuza për pjesë të rëndësishme të administratës. Ndërkaq në këto ditë të gushtit 1912 në Shkup arriti valiu i ri i Kosovës Galib Beu, i cili kishte reputacionin e njeriut të paanshëm.[61] Pra kemi të bëjmë me një drejtim shumë të qartë të veprimeve taktike politike nga ana e udhëheqësve të kryengritjes, ku me sa kuptohet, Hasan Prishtina ka luajtur një rol shumë të rëndësishëm orientues. Këto kërkesa gjinden të dokumentuara edhe në Arkivin Qendror të Shtetit të Republikës së Shqipërisë dhe mbajnë datën 9 gusht 1912. Aty shihet qartë se kërkesa e provincës autonome është e pa artikuluar qartësisht dhe përmbajtja e tyre mbetet vetëm në kuadrin autonomisë administrative të vilajeteve të veçanta shqiptare.[62]

Me daten 11 gusht rreth 100 deri 120 shqiptare të armatosur erdhën në Shkup me anën e linjë hekurudhore dhe kaluan nëpër rrugët e qytetit pa u shqetësuar nga askush. Me daten 12 gusht treni i radhës solli edhe 250 shqiptarë të tjerë. Grupet shqiptare të Kosovës përshkruhen në këtë mënyrë nga diplomati britanik, për sa i perket orientimeve politike. Ai dallon tri grupime politike brenda levizjes shqiptare në Vilajetin e Shkupit: 1. Grupi i parë është ai Ententist (dhe përfaqësohej nga Hasan Prishtina, i cili arriti të fitonte objektivin e vet kryesor, rënien e qeverisë së Komitetit Bashkim dhe Përparim dhe tani kërkonte diçka më shumë se garanci që Shqipëria nuk do të trajtohej në të ardhmen ashtu sikurse kishte qenë trajtuar në të shkuarën. Kushtet e kërkuara më lart pasqyrojnë në një farë mënyre politiken e këtij grupimi.

2 Grupimi politik autonomist i përfaqësuar nga Riza Beu. Kjo parti synonte si hap të fundit, në qofte se jo autonominë e menjëhershme, një Guvernator të Përgjithshëm të zgjedhur.

3 Partia Reaksionare e përfaqësuar nga Isa Boletini. Përfaqësonte fiset malore dhe qellim i tyre ishte ruajtja e shoqërisë tradicionale organizuar dhe ruajtur nga zakonet tradicionale të krahinës së tyre, në të cilen ata ishin mësuar të sundonin.[63]

Me datën 14 gusht në mbrëmje një trupë e madhe shqiptarësh të armatosur dhe të paarmatosur hynë në qytetin e Shkupit, nepërmjet rrugëve hyrese dhe nepërmjet linjës hekurudhore. Së bashku me ata që hynë nga rrugët ishin edhe dy batalione të ushtarëve proshqiptarë. Numri i përgjithshëm i shqiptarëve në Shkup dhe në rrethinat llogaritej në 16000, nga të cilët rreth 70% ishin të armatosur. Ardhja e tyre ishte paraprirë 48 orë më përpara nga mbërritja e Riza Beut, Isa Boletinit, Bajram Currit, Idriz Seferit, përndryshe Hasan Bej Prishtina, Jahja Aga i Prizrenit dhe Mehmet Pasha i Kalkandelen (Tetovës), po qendronin ende në Prishtinë duke drejtuar bisedimet. Valiu i ri kishte marrë udhëzimet që të pranonte të gjitha pikat e kërkuara nga shqiptarët me përjashtim të të drejtës për të mbajtur armë dhe njëkohësisht dhënien e një amnistie të përgjithshme.[64]

Me daten 16 gusht 1912 u shpall amnistia për shqiptarët e arratisur të vilajeteve të Manastirit, Shkupit, Shkodrës dhe Janinës, për akte të kryera në mes datave 1 maj 1912- deri me 1 gusht 1912.[65]

Ndërkohë që zhvilloheshin ngjarjet në Vilajetin e Shkupit, paria e Shqipërisë së Jugut në një kuvend të mbajtur në Sinjë me datën 23 korrik 1912, formuloi një memorandum drejtuar Vezirit të Madh, i cili më pas iu përgjigj me premtimin se qeveria perandorake do ta shqyrtonte dokumentin me shpirtin e saj paqësues për kërkesat e paraqitura. Duke qenë se përgjigja nuk qe e kënaqshme për Komitetin e Vlorës, ky organizëm drejtues i kryengritjes në Jug, i adresoi me datë 4 gusht një memorandum tjetër të gjatë Vezirit të Madh dhe gjithashtu Sulltanit, Sheikh–ul-Islam dhe presidentit të Senatit, duke rivendosur ankesat dhe akuzat kundër qeverisë së Komitetit “Bashkim dhe Përparim”, duke përfunduar me kërkesen e kushteve të mëposhtme: “Ne kërkojmë mundësisht pa vonesë shpalljen e Iradesë prej Madhërisë së Tij Sulltanit, duke aderuar në 13 nenet të cilat përbëjnë një ripërsëritje të kërkesave të të gjithë Shqipërisë dhe gjithashtu kërkojmë pranimin e pretendimeve të tjera te cilat formojnë bazat thelbësore të këtyre. Ne jemi duke pritur me padurim për një përgjigje”.

Shqyrtimi i 13 neneve në diskutim ndërkohë tregonte, se në atë ishin përfshirë afërsisht të gjitha kerkesat praktike të formuluara nga udhëheqësit gegë në Prishtinë, me përjashtim të kërkeses për amnisti të përgjithshme, krime të së shkuarës dhe impeachment-in e kabinetit të Said Pashës. Pjesa tjetër e kërkesave ishte shumë më e avancuar në drejtim të objektivave të decentralizimit dhe njohjes së Shqipërisë si një entitet nacional i ndarë. Ndërkohë që këto kërkesa nuk shkonin me kerkesat e memorandumit të Manastirit ku formulohej edhe kërkesa për një guvernator të përgjithshëm europian. Memorandumi i Shqipërisë së Jugut kërkonte caktimin e një Inspektori të Përgjithshëm për një përiudhë të përcaktuar. Ndër firmatarët e këtij memorandumi ishin edhe anëtarë të familjeve të famshme të Shqipërisë së Jugut, Vrioni, Frashëri dhe Zaloshnja. (Firmatarë kanë qenë: Zia Bej Berati, Kiani Bej Korça, Kahraman Bej Vrioni, Bektash Bej Cakrani, Elias Bej Vrioni, Kemal Bej Vrioni, Ferid Suman Berati, Fettah Bej Peshtani, Izet Bej Zavalani, Mahmud, Bej Zaloshnja, Hussein Bej Deshnica, Codel Issa, Jusuf Xhezairi, Mustafa Eumer Kapinova, Tefik Aliu, Lil Pon Shekishte, Selfo Kahramani, Shefik Beu, Shefqet Bej Zaloshnja, Sulejman Mustafa, Sejfullah Starovieska, Abaz Nuredin Pobrati, Dervish Emin Kurjani, Ali Karafil Bargulasi., Nexhip Rakip Cogani, Hajredin Musa Hekkali, Neshat Bej Vrioni, Rifat Aga Hekali, Jashar Bej Malasi Riza Bej Pobrati, Ali Salih Hoxha, Qamil Aga Kukiari, Kost Prifti Marina, Arslan Beu-Prokuror i Skraparit, Jakup Bej Korça, Llambi Bimbli, Skender Bej Pojani, Qamil Panariti Korça, Pandeli Cale, Ferid Bej Frashëri, Riza Verzeza, Myrto Malasi, Hysni Toska, Ferhad Ahmed Bistravica, Abaz Bej Pobrati, Mehmet Reshiti, Caci Griza, Tashi Jano Nako). Sipas konsullit të përgjithshëm britanik në Selanik Harry Lamb, qellimi i udhëheqësve të Shqipërisë së Jugut ka qenë adoptimi i një programi politik të tyre, të njejtë me atë të Shqipërisë së Veriut, me synimin që të kishin një shans më shumë që ai të realizohej nepërmjet forcës së kryengritjes në Veri. Shqipëria e Jugut në këtë mënyrë ishte e gatshme të jepte mbështetjen e vet morale pa u përfshirë në armiqësi të hapur me qeverinë perandorake turke.

Kërkesat e Veriut ishin më të thjeshta dhe më konkrete, ndërsa kërkesat e shqiptarëve të jugut ishin më të plota në aspektin e arritjes së objektivave afatgjatë.[66]

Ndërkaq, zv. konsulli britanik në Shkodër, Nikolla Summa jep informacion për një memorandum tjetër që qarkullonte keto ditë gushti në Shkodër, i cili ishte përpiluar në Kosovë. Memorandumi i Shkodrës në disa aspekte shkon shumë përtej se dokumenti i Sinjës, duke përcaktuar krijimin e një Asambleje Nacionale Shqiptare, të pavarur nga Parlamenti i Stambollit, i cili do të kontrollonte financat e Shqipërisë dhe forcat e veta territoriale.[67]

Sjellja e shqiptarëve të cilët qendruan në Shkup gjatë procesit të invadimit të qytetit prej kryengritësve dhe popullit, cilësohej nga raportet si mjaft e mirë. Në qytet nuk pati asnjë rast dhunimi dhe krimesh serioze dhe udhëheqësit shqiptarë të kryengritjes u treguan të gatshëm të ndëshkonin në mënyrë shembullore çdo lloj parregullsie. Kryengritësit u larguan nga Shkupi, së bashku me prijësit e tyre, me përjashtim të Hasan Prishtines dhe ndonjë tjetri, me datën 20 gusht 1912. Kjo pasi qeveria u pranoi shqiptarëve të gjitha kushtet që ata kërkonin. Normalisht jo të gjithë ishin të kënaqur me kushtet e ofruara, sidomos Hasan Prishtina, i cili mendonte se për Shqipërinë ishte më i rëndësishëm zhvillimi ekonomik, themelimi i shkollave dhe krijimi i një qeverie të ndritur. Largimi i një mase të madhe të shqiptarëve aq shpejt nga Shkupi ka qenë i mundur edhe falë rregullit dhe bindjes që kishin kryengritësit tek udhëheqësit e tyre dhe sidomos bajraktarët që ishin në krye të fiseve shqiptare.[68]

Menjëherë pas arritjes së marrëveshjes, ndër veprimet e para që është ndërmarrë ka qenë caktimi i zyrtarëve shqipfolës. Dy shqiptarë u caktuan gjegjësisht si shefa të policisë dhe komandant të xhandarmerisë më Shkup. Qeveria ndërkaq filloi të shqyrtojë në mes funksionarëve ekzistues, kush ishte në gjendje të fliste gjuhën shqipe. Këto emërime krijuan një përshtypje të mirë për momentin mbasi mendohej që qeveria po e mbante fjalen.[69]

Por ndryshe çfarë pranohej dhe paraqitej me populin shqiptar në terren në lidhje me pranimin e kërkesave, ambasadori turk në Londër me datë 20 gusht do ta njoftonte sekretarin e jashtëm britanik Edward Grey, se qeveria turke u kishte pranuar shqiptarëve kërkesat, me përjashtim të modifikimit të kërkesës së tretë në lidhje me mbajtjen e armëve dhe kishte eliminuar kërkesat 11 dhe 12. Ambasadori e kishte të qartë se eleminimi i ketyre kërkesave do të shkaktonte trazime në Shqipëri, ndaj qeveria turke po përgatitej të dërgonte më shumë trupa në Shkup për të përballuar çdo precipitim të mëtejshëm të situatës.[70] Siç duket, një mënyrë për të shmangur rigjenerimin e krizës ka qenë edhe caktimi në poste kyqe të disa prej udhëheqësve të kryengritjes. I tillë ka qenë emërimi i Mehmet Pashës së Kalkandelen (Tetova) si Mutessarrit i Prizrenit. Ky i fundit ashtu edhe Hasan Prishtina kanë qenë të kënaqur me lëshimet që u bëri qeveria në Stamboll dhe filluan të përdornin të gjithë ndikimin e tyre për të parandaluar agjitacionet e mëtejshme nga ata që konsideroheshin si ekstremistë shqiptarë. Vendi i Mutessarifit të Prishtines edhe në mesin e muajit shtator rezulton të ishte vakant dhe zënia e këtij posti siç duket ishte lënë pas festes së Bajramit që koincidonte në muajin shtator 1912.[71]

Zv. konsulli britanik në Shkup, Peckham bën interpretimet e mëposhtme rreth mënyres se si qeveria u është përgjigjur 14 kërkesave të shqiptarëve, pasi ai shpjegon se procesi i vendosjes nën akuzë të dy kabineteve më të fundit turke është refuzuar definitivisht, si extra vires, dhe kjo nuk përbënte ndonjë surprizë për kedo që ka ndonjë ide mbi të drejten kushtetuese. Neni 2, në këndvështrimin e diplomatit britanik, linte vend për keqintepretime. Ashtu sikurse ai nen ishte formuluar nga qeveria, nënkuptonte se të gjithë rekrutët e Rumelisë do të shkonin në listat e kalorsisë dhe artilerisë të korparmatës së Rumelisë dhe divizioneve të saj. Ky formulim linte hapur rekrutët që do shkonin në këmbësori dhe armë të tjera, të cilët do të shpërndaheshin sikurse ishin shpërndarë edhe më përpara, edhe jashtë Rumelisë. Menyra se si është formuluar ky nen dhe menyra se si do të zgjidhej në praktikë, do të varej gjërësisht nga administrata, gjë që do të prodhonte sërish pakënaqësi kur shqiptarët do të dërgoheshin në pjesë të tjera të Perandorisë jashtë kontinentit europian, në pjesë ku kushtet klimaterike ndryshonin shumë me kushtet në të cilat ata ishin mësuar. Shqiptarët gjithashtu kërkuan lejimin e mbajtjes së armëve, ndërsa përgjigja aktuale e qeverisë kënaqte thjeshtë rregullimin e ruajtjes për armët që ata zotëronin aktualisht. Gjithashtu, shqiptarët kërkonin zyrtarë që duhej të njihnin gjuhën shqipe, duke mos besuar, si në kapacitetin ashtu edhe në ndershmërinë e përkthyesve. Kjo gjë nuk u ishte e garantuar as formalisht, pavarësisht emërimeve të bëra në periudhën e fundit, të përshkruara më lart në këtë punim. Shqiptarët kërkuan që gjuha amtare e nxënësve duhej të ishte gjuha e tyre e arsimimit, ndërsa në përgjigjen qeveritare kjo çështje është trajtuar thjesht si një subjekt i jashtëm extra i studimit.[72]

Sa më sipër tregon se sjellja zyrtare e Stambollit ndaj Shqipërisë dhe popullit shqiptar edhe në momentet e fundit të agonisë së autoritetit shtetëror turk në trevat tona për shkak të goditjes rrënjësore të kryengritjeve 1910-1912, ka vazhduar te jetë e njejta: një politikë e pasinqertë, dredharake, përherë brutale dhe kriminale, regresive dhe frenuese në aspektin e emancipimit arsimor dhe kulturor, shtypëse në aspektin e lirisë në përgjithësi. Kjo politikë dhe ky veprim ushtarak e la territorin e katër vilajeteve në prag të fillimit të luftrave ballkanike, në një gjendje të mjeruar në pikpamje të kohezionit material, të papërgatitur në pikpamje të organizimit politik dhe administrativ, dhe krejtësisht të gatshëm për të qenë një prehë e pambrojtur para stuhisë së shfrenuar të qarqeve shoviniste ballkanike. Kjo situatë rezultoi fatale në përiudhën vijuese, veçanërisht për hapësirat lindore, verilindore, veriperëndimore dhe pjesërisht jugore të trojeve të banuara nga shqiptarët, në të cilat goditja e ashpër ushtarake e ushtrive ballkanike, e gjeti popullsinë në një situatë post-traumatike dhe përgjithësisht të parganizuar në masën e duhur për të përballuar intensitetin e makinerive ushtarake të vendeve aleate. Në pikpamje të përballimit politik të agresionit dhe mbrojtjes së tërësisë territoriale në Konferencen e Ambasadorëve në Londër, në fund të vitit 1912 dhe fillim të 1913, Shqipëria, ndonëse e identifikuar territorialisht në mendjen e lidershipit rilindas shqiptar, ka qenë e paidentifikuar administrativisht dhe politikisht nga kanceleritë e Fuqive që patën në dorë fatin e të ardhmem e këtij vendi. Kjo sepse presioni shtypes i shtetit osman mbi shqiptarët, nuk u mundësoi shqiptarëve, qoftë edhe në rrjedhen e vitit 1912, të identifikohen administrativisht dhe politikisht nën një njësi të vetme territoriale brenda perandorisë, gjë që do ta kishte lehtësuar veprimin politik të fuqisë së vetme mbrojtësë të Shqipërisë, Perandorisë Austro-Hungareze në diskutimet diplomatike të kohës.

Kryengritja e Kosovës mund të themi se u ndal pa e realizuar plotësisht objektivin nacional dhe pa i dhënë goditjen vdekjeprurëse pushtimit osman në Kosovë dhe në Shqipëri në tërësi, ndonëse kjo goditje po të vazhdohej edhe mund ta arrinte një rezultat të tillë. Kryengritja madje, edhe brenda Kosovës, është konceptuar jo njëlloj nga segmentët përbërës të shqiptarëve. Kështu, në qoftë se në Gjakovë, populli ka luftuar burrërisht duke mbrojtur gjer në fund të drejtat kombëtare shqiptare, situata nuk ka qenë e ngjashme në vendet e tjera të Kosovës ku është folur turqisht, dhe sidomos në rrethet fanatike të Prishtinës, Shkupit dhe Tetovës. Për ta kuptuar këtë mjafton të lexojmë një letër të shkruar prej Trieshtes nga Luigj Gurakuqi, me datën 7 shtator 1912, pas kthimit të tij nga një vizitë trijavore në Kosovë menjëherë pas përfundimit të kryengritjes. Ai shkruan: “Nuk jam i zoti t’urdhëronj e ndofta nuk dij as të jap këshilla, do të ju rrëfenj pra vetëm ç’ka pashë e ç’ka dëgjova, e me pak fjalë, do të ju shtronj përpara gjëndjen e atyre viseve ku ndënja tri javë. Pjesa më e madhe e Kosovës, domëthënë ato vise ku nuk fliten turqishtja e sllavishtja, është shumë e nxehtë, ka dëshirë për përparim, kërkon shkolla shqipe e lufton për të drejtat kombëtare…. Ndë qoftë se atdheu ynë nuk munti të nxjerrë fitimin e pritun nga gjaku dhe nga mundimi i tyre, faji është i të gjithë neve, e rrjedh nga dy shkaqe: i pari, që luftëtarët e Kosovës nuk u muarën vesh, ata vetëm drejt për së drejti me Komisionin e Qeveris, por nuk u përzien me fanatikët e Prishtinës, të Shkupit e të Tetovës, të cilët gjer n’atë ditë kishin ndenjur ndëpër shtëpiat e tyre e në funt deshën të tregohen më turq se turqit; e i dyti, që shqiptarët e tjerë nuk nxituan të mirrnin masat e nevojshme për të dërguar përfaqësonjësit e tyre në Kosovë, pse atehere numri i atdhetarëve të mirë do t’a shtypte fuqinë e fanatikëve”.[73]

[1]P.Dymon-F.Zhorzhon, Vdekja e një Perandorie (1908-1923), në Historia e Perandorisë Osmane (drejtuar nga R.Mantran, Tiranë 2004, fq.557

[2]Lidhjet e xhonturqve me Anglinë dhe Francën dukeshin të mira në dukje dhe perceptoheshin të tilla nga opinioni turk, pasi dy fuqitë europiane nuk ushqenin asnjë simpati për Perandorinë Osmane e as për xhonturqit (shih P.Dymon-F.Zhorzhon, Vdekja e një perandorie (1908-1923), në Historia Perandorisë Osmane(drejtuar nga R.Mantran, Tiranë 2004, fq.554).

[3] L.Kinross, The Ottoman Centuries, New York 1977, fq.586-589.

[4] S.Shaw-E.K.Shaw, Historia e Perandorisë Osmane dhe Turqisë Moderne, Vëll.II, Tiranë 2006, fq.353.

[5] PRO.FO.195.2406, faqe 52-53, Vice Consul Peckham to General Consul Lamb, British Vice Consulate, Uscub, February 29, 1912.

[6] PRO.FO.195.2406, faqe 55-57, James Morgan to Sir Gerard A. Lowther, British Vice Consulate, Monastir, March 1, 1912.

[7] PRO.FO.195.2406, faqe 77, Peckham to Harry Lamb, British Vice Consulate, Uscub, Mars 10, 1912.

[8] PRO.FO.195.2406, faqe 88 doc. no. 20, Peckham to Harry Lamb, Uscub, March 22, 1912.

[9] PRO.FO.195.2406, Peckham to Sir G. Lowther, 20.04.1912.

[10] PRO.FO.195.2406, Peckham to Lamb, Uscub, April 24, 1912.

[11] PRO.FO.195. 2406, Confidential no.31, Peckham to Lamb, Uscub, April 28, 1912. faqe117-119.

[12] PRO.FO.195.2406, faqe 151-153, doc. no. 17, James Morgan to Sir Gerard Lowther, Monastir, May 2, 1912.

[13] PRO.FO.195. 2406, faqe 174, doc.no. 33, Peckham to Lamb, Uscub, May 14, 1912.

[14] PRO.FO.195.2406, doc.no. 65, faqe 186-188, General Consul Lamb to Sir Gerard Lowther, Salonica, May 15, 1912.

[15] PRO.FO.195.2406, doc.no. 34, faqe 192, Peckham to Lamb, Uscub, May 17, 1912.

[16] PRO.FO.195.2406, faqe 193, Enclosure 1, in Vice Consul Peckham’s despatch no. 34 of May 17, 1912.

[17] PRO.FO.195.2406, doc. no. 35, faqe 202, Peckham to Lamb, Uscub, May 21, 1912.

[18] PRO.FO.195.2406 doc.no. 67, faqe 204, Lamb to Sir Gerard Lowther, Salonica, 22 May, 1912.

[19] PRO.FO.195.2406 Inclosure No.1, in Consul-General Lamb’s despatch No.67 of 22 May, 1912, Translation of letter in “Yeni Asr” of the same date from a correspondent at Uscub.

[20] PRO.FO.195.2406, doc. no. 68, faqe 211-212, Lamb to Sir Gerard Lowther, Salonica, 23 May, 1912.

[21] PRO.FO.195.2406, doc.no. 36, faqe 225, Peckham to Lamb, Uscub, May 24, 1912.

[22] PRO.FO.195.2406 doc. no. 38, faqe 227-232, Military Attache to Sir Gerard Lowther, Constantinople, 25 May, 1912.

[23] PRO.FO.195.2406. doc. no. 37, Peckham to Lamb, Uscub, May 29, 1912.

[24] PRO.FO.195. 2406, doc. no. 38, faqe 246, Peckham to Lamb, Uscub, June 3, 1912.

[25] AQSH i RSH, F. 102, D.16, f. 1.

[26] PRO.FO.196. 2406, doc. no. 39, Peckham to Lamb, Uscub June 7, 1912.

[27] PRO.FO.195. 2406, doc. no. 42, faqe 304, Peckham to Lamb, Uscub, June 25, 1912.

[28] PRO.FO.195.2406 doc. no. 43, faqe 321-323, Peckham to Lamb, Uscub, June 29, 1912. “Memorandum. The whole civilized world and particularly the Ottoman world knows the service rendered by the Albanians for the establishment of the Ottoman Constitution. The Albanians are, and always will be, firmly attached to the Caliphate and the Ottoman Fatherland with a fidability which nothing can shake. If they have raised the flag of revolt it is not simply in the interests of Albania, but to save the Fatherland from fearful pit into which it has fallen. Let no Ottoman entertain any doubt of this. The Albanians have taken up arms because they see that Young Turk Governement and the accursed and execrable policy which it follows will end sooner or later in a hostile invasion of the virgin soil of fatherland, because they see that a few ignorant upstarts are sending the great Ottoman Empire along the road to ruin with the speed of lightning, because they know that where there is no reason and no instruction logic and persuasion are incapable of getting right done, because finally they realize the absolute necessity of certain laws in accordance with local needs. Everyone knows that the present government tramples underfoot the laws of our sacred Constitution and arrogates to itself the right to interfere in the most illegal and incredible manner in the Parlamentary elections which are on the most sacred rights of the nation, the deputies in consequence are not today the representatives of the nation, but functionaries whose business it is to execute the unjust orders of the Governement. We have acted in the way that we have because we interpret the actions of the Governement during the last four years against our sacred Constitution as so many attacks on the rights of the nation, as so many reactionary measures, because we feel that this governement’s line of action impels this poor country to ruin, and in order to defend the interests of all the Ottoman and assure the establishment of the Constitution. We do not wish our action to be interpreted otherwise, and we protest againsr and reject any other interpretation with all our might.” Origjinali në osmanisht gjindet edhe në AQSH i RSH, F.143, D.971, f 1 dhe mendoj se është i njejti pavarësisht se përkthimi në gjuhën shqipe ka inkoherenca me versionin e mësipërm në gjuhën angleze. Sipas saj, firmatarë të deklaratës janë: Prej Gjakove: Riza, Ahmet Myrteza, Bajram Curri; Prej Vuçiterne: Hasan, Zejnullah, Maxhun Zade Rifat, Maxhun Zade Hafiz Rexhep, Muharrem Hysejn, Shyqyri; Prej Prizreni: Jahja, Mehmet Ali, Shezade Musa, Shani, Aziz; Prej Prishtine Ebibeqir, Ahmet Dame; Prej Buletini Isa.

[29] PRO.FO.195.2406, doc.no. 88, faqe 430-433, Lamb to Sir Gerard Lowther, Salonica, July 8, 1912. “Declaration, Ottomans! The maintenance of the Ottoman Empire is conditional on its acquisition of material force. But so long as the internal tranquility of this country is disturbed, public security overthrown and enmity prevalent amongst the various races, the acquisition of strength is impossibility. So long as one of the races is regarded as occupying the position of ruler and the others that is subjects, since at the present day no one of them is simple enough to regard a state of subjection as in accordance with nature, it is obvious that the latter will each and all of them strive to free themselves from that condition of subservience. The government of a people which is content to live in a condition of subservience and oppression cannot become powerful. Such people are a source of injury rather than of advantage. The establishment of Fraternity amongst the different races requires a mutual respect of the rights of each and consequently a truly Constitutional government. Interest is and always has been considered before everything else. For Instance strife is known to occur between brothers born of the same father and mother, whose interests have been injured and who feel themselves incapable of supporting the injustice which they consider to have been done to them. In Albania two years ago the present Government, though it had given to the country none of the advantages of a Constitutional government, imposed an Octroi, a burden which it was entirely beyond the power of the population to support. By endeavoring to enforce in Kossovo a tax which should first of all have been introduced into the wealthier and more civilized districts, it brought about an insurrection or more correctly speaking, a slaughter of the inhabitants. The latter were dubbed “ignorant” and “reactionary”. Under the pretext of collecting their arms, the present Government treated the innocent and non-combatant Albanians in a manner in which civilized states do not treat nations with which they are at war, women were slaughtered like sheep and their thrown into pit. Some were dishonored. Thus our unfortunate nation saw its national saw its national honor and dignity, which it has always defended with its blood, trample under foot. Albanian papers, which merely copied their narrative of facts from the Turkish Press, had their offices closed and their editors sent before the Court-martial in defiance of all logic. Valuable and antique weapons were confiscated. In short the Government, by its display of cruelty and rapacity, endeavored to show to the Albanians that they were condemned to live as the victi9ms of tyranny.-A state of siege was declared at Elbasan, which had never shown any tendency to insurrection. The Normal School, which was the one product of the Albanian intellectual movement, was forcibly closed and, to add insult to injury, was appropriated as a Hospital. For merely daring to read and write in Albanian men were flogged before the eyes of their families and then exiled or thrown into prison. After the disarmament under one pretext or another, every Albanian School was closed. Thus the traitor’s intentions (of the Government) became clear. Only the Albanians have protested against this crime of the Government in trampling under foot that precious Article of the Constitution, which he all swore to defend, that pledge of Liberty and Justice, which says: “Instruction in the Primary Schools shall be given in the language of the locality”. The other races and especially the dominant race. Though ready enough, when they themselves are oppressed, to salute us as Brothers and call upon us for assistance, heaping on us such futile epithets as “heroic” and such-like, not only paid no attention to our cries of distress but looked on with indifference from afar. If the Albanian blood which has been shed in the past five centuries for the defense and advancement of the ottoman Empire, and every drop of which is precious to us, could be collected in one spot, it would without doubt form a sea in which millions of souls could be submerged; but the present Government ungrateful for all these self-sacrificing services of the Albanians, does not cease to treat as empty dreams all their natural aspirations. The Government, after devastating Albania, after dishonoring (in the eyes of those capable of understanding the situation) every living Arnaut, fancied itself installed on the Throne of the Pharaons and devoted all its energies to concentrating arbitrary power in its own hands. Its opponents were maligned, imprisoned, beaten or assassinated. Denying the the principle, which is accepted alike by Islam and by all civilization, that: “Opposition is the benediction of the people”, it vent so far as to maintain that there was no necessity for a Party of opposition. It dissolved the Chamber of Deputies, which perceived the truth and then proceeded to nominate fresh Deputies. Localities which refused to accept this vile procedure were deprived of the sacred right of representation or had it temporarily withheld. The Government, instead of devoting its efforts to perfecting the Sovereignty of the state by abolition of the Capitulations in our country, endeavored to show its strength by suppressing the natural rights of the Albanians. Although, under pretence of giving satisfaction to the Albanians during the Elections, it appointed to Inspectors with a mission to open National Schools yet not only was no single school opened but when the Elections by dint of exploring every possible trick, had been brought to a conclusion in the manner desired by the Government, it shamelessly announced that it would not pay the special credit which had been promised for the Normal School at Elbasan. In the Election it not only struck at our Nationality but, in order to secure the return of Complaisant Deputies (Evvet-djir) it made even our religion an instrument of its illicit purposes. In the organs of its daily Press it insulted our Deputies, the flower of Albanian Intelligence, with every sort of opprobrious epithet. Going so far as to deceive itself, with a view to opposing our national alphabet, the Government created a spurious Club which is maintained by secret appropriations. Those who assist its aims are advanced and protected by the employees of Government, and by taking advantage of the ignorance of the actor. That is to say that they refer the settlement of a literary question to the arbitrament of the illiterate crowd, and the representatives of the Intelligence of Albania are dubbed “Latin-djis”, “irreligious”, “Austrian”, “Italians” pr by such insulting names. Yes. This Government, which will not reflect that, if one seeks the opinion of the masses of whatever race you like, 98 per cent will be found to be partisans of arbitrary rule, but that they must remain silent before the enlightened opinion of the minority, fancies that it is capable of giving wiser and more effectual advice than the enlightened leaders of the Albanian people. In short nothing has been left undone to abase the Albanians, to make Albania a home for owls, to leave it in ignorance, to Serbize ore Graecized the Christians and to Turcize the Musulman inhabitants and to exploit the country for their own advantage. They have not considered that, in this present age of Nationalism, the Albanians also have nationalist aspirations. The ignorance and selfishness of the Government have prevented it from taking these truths into consideration. The Albanians are Albanians before everything else and wish to live as such. A nation without a language is not human, and a language without a grammar etc is not a language. Consequently the Albanians regard an attack on their language as an attempt on their national existence. They regard it as a duty to labor for the annihilation of a body which is striving to prevent the development of their language and destroy their nationality. The present insurrectional movement was already decided upon last year but, as the Party of Liberty and Concord had accepted our Constitutional desiderata, it became necessary to postpone it until now in the expectation that that party might gain the victory (at the Election). The monopolist Clique did not allow that party to succeed; it was the cause of two important parts of the Ottoman Empire being seized and of sentence being officially passed upon our Fatherland and the Ambassadors (?). At a moment when suggestions and threats are rife of the dissection and partition of our Empire, it imposes a cowardly silence on public opinion. Since we can never accept insult and servitude at the hands of cowardly, self-interested majority, we are prepared to draw the sword in battle against selfish leaders and an ignorant, silly crowd, and to shed our blood in the company of those high-minded men who are being daily maligned by the Company of Monopoly-mongers, but who are our true brothers, since they are letting themselves be killed in the defense of our constitutional rights. We look forward to receiving the moral and material assistance of all who like to give it but, if it is withheld, we declare that we shall not be afflicted, since we cannot meet with any other misfortune than that death which under such circumstances is a source of glory to us. The second Section of the University Branch of the Young Albanian Committee.”

[30] PRO.FO.195.2406, doc. no. 47, faqe 395, Peckham to Lamb, Uscub, July 5, 1912.

[31] PRO.FO.195.2407, doc. no. 49, faqe 5, Uscub, July 9, 1912.

[32] PRO.FO.195.2407, doc. no. 49, faqe 5, Uscub, July 9, 1912.

[33] PRO.FO.195.2407, doc.no. 88, faqe 9-10, Harry Lamb to Sir Gerard Lowther, Salonica, 11 July, 1912.

[34] PRO.FO.195.2407, doc.no. 51, faqe 25, Peckham to Lamb, Uscub, July 12, 1912.

[35] PRO.FO.195.2407, doc.no. 50, faqe 22-23, Peckham to Lamb, Uscub, July 11, 1912.

[36] PRO.FO.195.2407, doc.no. 54, faqe 50-51, Military Attache in Constantinople to Charls Marling, Constantinople, 15 July, 1912.

[37] PRO.FO.195.2407. doc. no. 52, faqe 53-54, Peckham to Lamb, Uscub, July 15, 1912.

[38] PRO.FO.195.2407, doc. no. 91, faqe 78-79, Lamb to Lowther, Salonica 17 July, 1912

[39] PRO.FO.195.2407, doc.no. 30, faqe 117-121, Greig to Lowther, Monastir July 21, 1912. Nga Manastiri lista është e përbërë si më poshtë vijon: 1.Izzet Beu (tosk), i lindur në Zavalan të Përmetit dhe nipi i Fehim Beut, (i cili ndodhej në këtë kohë në Krushorat të Kazasë së Follorinës. Fehim Bej konsiderohej si një prej liderëve kryesorë toskë); 2. Menduh Beu (toskë) edhe ky i lindur ne Zavalan. Nga Dibra (të gjithë gegë) 1 Sadullaj Strazimiri, 2 Ekrem Cani, 3 Ilias Pashazade Shukri Beu, i cili kishte që edhe President edhe i Lidhjes Shqiptare të Prizrendit me 1879. 4. Halid Beu, llogaritet si një prej personave më të rëndësishëm; 5 Xhemal Efendi; Ismail Efendi, 7 Qamil Daci, 8 Izzet Beu. Nga Korça dhe rajoni (të gjithë toskë): 1 Pandeli Cali, i krishterë, i cili mori pjesë në kryengritjen e vitit 1910 dhe deri së fundi ai kishte jetuar si i larguar në Korfuz dhe në Bukuresht. 2 Themistokli Germenji, i krishterë. Ai u lirua së fundi nga burgu në Korçë, mbasi ishte burgosur pas pjesmarrjes në ngjarjet e vitit 1910. 3 Llambi Bimbli (i krishterë). 4 Skender Beu i Pojanit (djali i Orhan Beut, i cili ështe president i Shoqërisë „Përparimi“, shoqëri e themeluar për propaganden arsimore në Korçë. 5 Xhemal Maliqi i Maliqit, 6 Ali Said Beu, 7 Issem Tosoun Beu, 8 Hilmi beu, 9 Qiani Beu, 10 Husni beu, 11Jakub Beu, 12Fuad Beu, 13 Issem Rushan Beu, 14, Jakub Muharrem Beu. Nga numri 6 deri në 14 te gjithë nga Dishnica. Nga Elbasani (toskë dhe gegë). 1 Irfan Beu, një nip i Elias Pashzade Shukri Beu i Dibres. Ai ishte njekohesisht nip i Aqif Pashës, që ishte njeriu më i rëndësishëm në Elbasan. Irfan Beu konsiderohej prej autoriteteve si udhëheqësi kryesor në distriktin e Elbasanit. Ai kishte qenë së fundi në Dibër, me synimin për të nxitur një veprim të përbashkët të gegëve dhe toskëve. 2 Ali Efendi Molla Hussein Çaushi, 3.Ali Aghiah Efendiu 5. Abdullah Beu, 6 Beqir Efendi Plangarica, 7 Mehmet Efendi Dakli, 8. Nexhib Haxhi Adem Efendiu, 9 Alush Aga. Nga Tirana: 1 Hamid Beu, 2 Mazhar Beu, 3 Abdi Beu, të tre janë vëllezër dhe anëtarë të familjes Toptani. Vellai më i vjetër Fazli Pasha kishte ikur në Egjipt dhe Angli që prej shpalljes së Kushtetues së vitit 1908. Ai ishte editor i një gazete shqiptare në Egjipt për një periudhë. Thuhet se ai ishte tani me Ismail Qemalin. 4 Rifat Beu.5 Refik Beu edhe këto të dy ishin anëtarë të familjes Toptani. Nga krahina e Permetit, të gjithë toskë: 1 Fadil Beu i Leskovikut. Nje prej djemjve të Qiani Pashës. Ai kishte dezertuar nga Shkolla Bujqësore në Selanik. Ai ishte në krye të një grupi të armatosur pjer 60 shqiptarësh. 2 Zeki beu, raportohej se ai ishte kryetar i disa bandave të armatosura. 3 Qepani Beu, ishte në krye të 50 burrave te armatosur.4 Kennan Beu i Permetit, ishte në krye të 20 burrave te armatosur. 5.Riza Qinami i Permetit.6 Yako Koprinko.7 Xhemal Koprinko, 8 Teki Beu i Leskovikut, 9 Ferid Beu i Frashërit, 10 Xhemal Koprinko. Krahina e Kolonjëa: 1 Sali Butka, 2 Ali Farmaki, 3 Dilaver Lubonja, 4 Nisim Lubonja, 5 Shahin Buto, 6 Bektash Shakrani.

[40] PRO.FO.195.2407, doc. no. 54, faqe 83-84, Peckham to Lamb, Uscub, July 18, 1912.

[41] PRO.FO.195.2407, doc.no. 55, faqe 96, Peckham to Lamb, Uscub, July 19, 1912.

[42] PRO.FO.195, 2407, faqe 106, Decypher no. 24 of Peckham, Uscub, 24.07.1912, 2.40.p.m.

[43] PRO.FO.195, 2407, faqe 108, Decypher no. 25 of Peckham, Uscub, 24.07.1912, 2.50.p.m.

[44] PRO.FO.195, 2407, faqe 110, Decypher of Peckham, Uscub, 25.07.1912,

[45] PRO.FO.195. 2407, doc. no. 31, Greig to Lowther, Monastir, July 24, 1912.

[46] PRO.FO.195, 2407, doc. no. 56, faqe 112, Peckham to Lamb, Uscub, July 22, 1912.

[47] PRO.FO.195.2407 doc.no. 57, faqe 123-124, Peckham to Lamb, Uscub 24 July, 1912.

[48] PRO.FO. 195.2407, doc.no. 58. faqe 126-127, Peckham to Lamb, Uscub, July 24, 1912.

[49] PRO.FO.195. 2407,doc.no. 95 faqe 131-132, Harry Lamb to Sir Gerard Lowther, Salonica, 24 July, 1912.

[50] PRO.FO.195.2407, doc. no. 96, faqe 140-143, Lamb to Lowther, Salonica 27 July, 1912, Enclosure in Consul General Lamb’s despatch No. 96, translation from “Yeni Asr”.

[51] PRO.FO.195.2407, doc. no. 59, faqe 147-149, Peckham to Lamb, Uscub, July 27, 1912.

[52] PRO.FO.195.2407, doc.no. 60, faqe 151, Peckham to Lamb, Uscub, July 28, 1912.

[53]PRO.FO.195.2407, doc. no. 98, faqe 166, Lamb to Lowther, Salonica 31 july 1912., Inclosure in Consul-general Lamb’s despatch no. 98 of 31^st July 1912, Translation of Letter from special correspondent of the “Yeni Asr” in Prishtina, dated July 27^th.

[54] PRO.FO.195.2407, doc no. 98, faqe 166, Lamb to Lowther, Salonica 31 july 1912.

[55] PRO.FO.195.2407, doc.no. 61, faqe 169-170, Peckham to Lamb, Uscub 30, 1912

[56] AQSH i RSH, F.846, D. 61, f 1.

[57] AQSH i RSH, F. 20, D. 3, f. 12.

[58] AQSH i RSH, F. 143, D. 951, F.58.

[59] PRO.FO.195.2407, doc.no. 62, faqe 210, Peckham to Lamb, Uscub, 5 August, 1912.

[60] PRO.FO.195.2407, doc.no. 65, faqe 214, Peckham to Lamb, Uscub 8 August 1912.

[61] PRO.FO.195.2407, doc.no. 66, faqe 236-237, Peckham to Lamb, Uscub, August 10, 1912.

[62] AQSH i RSH, F.32, D. 132, f.69-70.

[63] PRO.FO.195 2407 doc.no.67, faqe 256-257, Peckham to Lamb, Uscub, August 12. 1912.

[64] PRO.FO.195.2407, doc.no. 68, faqe 274-276, Peckham to Lamb, Uscub, August 15, 1912.

[65] PRO.FO.195.2407 doc.no. 37, faqe 291, Greig to Lowther, August 16, 1912. Përmbajtja e plotë e amnistisë jepet në dokumentin no. 39 faqe 317- 319, po në të njejtën dosje, Greig to Lowther, August 19, 1912, Enclosure in Mr. Greig’s despatch no. 39 of August 19^th. 1912. Translation: “Whereas a meeting of general assembly was convened to consider the proclamation of a general amnesty to private individuals, officials and members of the Army or Gendarmerie, concerned in the agitation and incidents which occurred in the Vilayets of Uscub, Monastir, Scutari, and Yanina, from the beginning of May to the end of July, 1328, and also to prisoners and persons under arrest who escaped during those events, without prejudice to any civil action lying against them; and whereas a bill to that meeting was submitted for legalization to the executive authorities and recommended for their approval, and received the imperial ratification, and has been communicated to the Ministries of Justice, of war and of the Interior, and to the Vilayet authorities; let this forthwith be published and proclaimed and let such private individuals, officials and members of the Army and gendarmerie who are gathered together in sundry places or have fled (from justice) straightway desisty once and for all from unlawful assembly and from conduct incompatible with law, security, and order, and at once return to their places of abode and to pursuit of their lawful occupations”.

[66]PRO.FO.195. 2407, doc. no. 109, faqe 307- 308 dhe 309-310. Lamb to Lowther, Salonica 19 August, 1912. Inclosure No 1 in Consul General Lamb’s despatch no. 109 of 19, August 1912. Memoire. 13 kërkesat e paraqitura në këtë memorandum janë si më poshtë vijon: “ 1 Garantie contre la répétition et reprise à l’ avenir des procèdes et actes anticonstitutionnels de la part du gouvernement central et des autorités locales dans toute l’Albanie. Respect pour toutes les religions les coutumes et traditions garanties par la Constitution et consacrées par les lois et usages. 2 reconnaissance de l’existence nationales des Albanais aux mêmes titres et avec les mêmes droits que les autres nationalités de l’Empire. 3 Liberté absoluité pour les Albanais d’élire sans aucune entrave ni restriction les députes dont le nombre serait proportionnel a la population. 4 Pleine et entière liberté pour les Albanais de s’instruire et de se développer dans leur propre langue et de fonder des écoles privées et publiques jouissant des mêmes avantages et privilèges que celles de l’Etat. 5Organisation de l’administration des Vilayets habites par des Albanais ayant pou base un système de décentralisation administrative répondant aux besoins du pays été aux aptitudes des habitants et conciliant les règles générales de l’administration prévues par la constitution avec les pratiques consacrées par les temps dans certaines régions. 6 Choix de valis et autres fonctionnaires parmi les plus distingues et capables fonctionnaires d’Etat en donnant la préférence a ceux qui connaissent la langue et les habitudes des pays Albanais. Nomination des autres employés civils, financiers et juges parmi ceux d’origine albanaise, qui possèdent les qualités et connaissances requises. Recrutement des gendarmes et agents de police ainsi que des employés électifs parvis les plus capables des habitants de la localité. 7. Nomination d’une représentant du Sultan comme inspecteur général pour une certain période d’années avec mission de veiller a l’application fidele de la loi organique et a l’accomplissement des devoirs des Valis et autres fonctionnaires et au maintien de l’ordre et de l’harmonie entre les différents éléments ethniques établis dans les mêmes Vilayets. 8. Usage de la langue du pays pour les communications entre les administres et les administrateurs locaux et pour les débats et les plaidoiries dans les tribunaux locaux à cote du turc qui est et demeure la langue officielle du Gouvernement. 9 service militaire obligatoire pour les Albanais avec le système de cantonnement régional et tempos de paix et une organisation spéciale pour les habitants de régions limitrophes des Etats Balkaniques leur accordant la facilite de faire leurs services sur le lieu et assurant du même coup la surveillance et la décence des frontières. Le Libre exercice de leur religion ainsi que de leur us et coutumes sera assure aux recrues. 10. Affectation de tous les revenus, exceptes ceux des douanes, postes, et télégraphes, tabacs, spiritueuse et autres effectues déjà a des services spéciaux, aux besoins du service local ; abandon d’une par du surplus des revenus sus indiques et de la totalité des taxes des routes et de l’impôt supplémentaire pour l’instruction publique et pour la construction des toutes et chemins de fer d’intérêt local et l’entretien des écoles publiques. 11 Droit pour les Conseils Généraux de statuer sur le budget de Vilayets et de contrôler les dépenses. 12 Affection des revenus nécessaires pour garantir la réalisation des fonds suffisants e la construction des maisons et édifices brules et institution d’une commission mixte et indépendant pour surveiller l’installation de la population éprouvée et la reconstruction des maisons brulées. 13 restitution des armes confisquées avec obligation pour les possesseurs de ce conformer aux règles y relatives ».

[67] PRO.FO.195. 2407, doc. no. 109, faqe 307- 3089, dhe 309-310. Lamb to Lowther, Salonica 19 August, 1912. Inclosure No 1 in Consul General Lamb’s Despatch no. 109 of 19, August 1912. Translation of memorandum circulated at Scutari as representing the demands formulated by the leaders of the Gheg Albanians at Kosovo. ‘”Mémorandum. 1 L’Albanie fait partie intégrante de l’Empire Ottoman. L’Albanie comprend les quatre Vilayets de Monastir, Kossovo, Jannina et Scutari dans toute leur extension actuelle, y compris la mer adjacente. 2 le Sultan de Constantinople est le vrai et naturel souverain de l’Albanie. 3 L’Albanie sera gouvernée par un gouvernement propre et par une Assemblée Nationale dépendant directement de la sanction Impériale du Sultan et entièrement indépendante du Gouvernement et du Parlement de Constantinople. Les intérêts internationaux de l’Albanie seront traites et représentes par le Ministère des Affaires Etrangères a Constantinople. 4 Par devant le Gouvernement et l’Assemblée Nationale Albanaise le Sultan aura les mêmes droits et devoirs constitutionnels qu’il a présentement par devant le Gouvernement et le Parlement de Constantinople. 5 Le Sultan est le Chef suprême de l’armée, La loi sur l’enrôlement et le système du service militaire sera émanée par l’Assemblée Nationale Albanaise. 6 Prenant en considération les contributions que l’Albanie a données depuis plusieurs siècles au Gouvernement de Constantinople, celui-ci contribuera à l’entretien du Gouvernement National avec une somme à fixer. 7. La Nation Albanaise contribuera à la liste civile du Sultan. 8. Les troupes régulières Albanaises seront en tréteaux aux faits du Gouvernement Imperial de Constantinople. 9 La langue officielle dans toutes les branches de l’administration sera la langue albanaise, exception faite pour l’armée, qui pourra se servir de la langue turque. »

[68] PRO.FO.195.2407, doc. no. 69, faqe 326-327, Peckham to Lamb, Uscub, August 20, 1912.

[69] PRO.FO.195.2407, doc. no. 70. faqe 335. Peckham to Lamb, Uscub 23 August 1912.

[70] PRO.FO.195.2407, doc. no. 35621/12/390, faqe 388 Sir Edward Grey to Marling, Foreign Office, August 26, 1912. Bashkëngjitur është menyra se si këmbëngulte qeveria turke për të plotësuar zyrtarisht kërkesat: “Voici les quatorze demandes formulées par les albanais: 10 Elaboration d’une loi spéciale pour les localités ou le système judiciaire actuel n’st pas profitable; 20Accomplissement du service militaire seulement en Roumélie pour tous les conscrits de cette région, sauf au cas de guerre et de circonstances extraordinaires dans l’intérieur; 30 Restitution a leurs propriétaires des armes de luxe et de guerre, precedentement confisquées; 40 Choix de fonctionnaires connaissant la langue et les coutumes locales; 50. Transformation en lycées des écoles « idadies » de Kossovo, Monastir et Yannina ; création de nouveaux lycées et d’écoles d’agriculture avec l’introduction dans leurs programmes uneétude de la langue indigène dans les districts dont le nombre de la population dépasse 300000 ; 60.Inscription au budget du Ministère des Fondations Pleuses de nouveaux crédits nécessaires pour la création de « medresses (écoles religieuses) dans les localités ou cette création sera jugée nécessaire ; 70. Liberté de fonder des écoles privées avec l’enseignement de langue indigène dans les écoles primaires et secondaires ; 80 Extension et développement des travaux publics, du commerce, et de l’agriculture, ainsi que des chemins de fer et des routes ; 90. Organisation de circonscription communales ; 100. Protection des mœurs et coutumes musulmanes ; 110. Mise en accusation devant la haute Cour du Cabinet Hakki Pasha ; 120 Mise en accusation devant la Haute Cour du Cabinet Said Pacha ; 130. Amnistie générale pour toute personne impliquée dans les derniers événements ; 140 Indemnisation pour les maisons et propriétés détruites. Ces demandes ont été acceptées par le Gouvernement Imperial sauf les dispositions du premier paragraphe relatif à la restitution des armes de guerres et les paragraphes 11 et 12 dont l’application rendre dans les attribution de la Chambre des Députes »

[71] PRO.FO.195.2407, doc. no. 71, faqe 425, Peckham to Lamb, Uscub September 10, 1912.

[72] PRO.FO.195.2407, doc. no. 73 faqe 442-443, Peckham to Lamb, Uscub, September 15, 1912.

[73] AQSH i RSH, F.34, D. 32, F.34, Letër e Luigj Gurakuqit mbi Kryengritjen e Kosovës, Shkaqet e dështimit të saj dhe përpjekjet e Ismail Qemalit për t’iu njohur Shqipërisë disa të drejta prej Portës së Lartë.

SHOQATA PËR KULTURË DHE ART “TRADITA”

Një vlerësim mbi kryengritjen shqiptare të vitit 1912, në Kosovë dhe në Maqedoni, bazuar kryesisht në raportet e zv. konsullit britanik në Shkup, Peckham”

Bilbili i Kosovës u përcoll me duartrokitje si një perëndeshë

PJESË NGA GRAMATIKA E GJUHËS SHQIPE

PJESË NGA GRAMATIKA E GJUHËS SHQIPE

10. 6. 2023 | Në Tetovë u mbajt Edicioni X i manifestimit kulturor “Lidhja na bashkon”

10. 6. 2023 | Në Tetovë u mbajt Edicioni X i manifestimit kulturor “Lidhja na bashkon”

EDICIONI IX I MANIFESTIMIT KULTUROR ''LIDHJA NA BASHKON"

Promovohet revista për letërsi, art dhe kulturë “Metafora”

EDICIONI VIII I MANIFESTIMIT KULTUROR “LIDHJA NA BASHKON”

Shoqata “Tradita” e organizoi Edicionin V të manifestimit letrar ndërkombëtar “Shtigje poetike”

Shoqata “Tradita” e organizoi Edicionin VII të manifestimit kulturor “Lidhja na bashkon”

MANIFESTIMI LETRAR ''SHTIGJE POETIKE'' – EDICIONI II

ORË LETRARE PËR 80 VJETORIN E ISMAIL KADARESË

KONFERENCË SHKENCORE KUSHTUAR PROF. DR. ALI VISHKOS