Dr.Nikollë Loka – Argumenti i shtetit osman për të ndaluar organizimin e çdo mësimi në gjuhën shqipe, një kërkesë që u bë më e dukshme në gjysmën e dytë të shekullit XIX, ishte se shqiptarët përbënin një popullsi të përçarë në grupe fetare të ndryshme, duke përfshirë myslimanët, ortodoksët dhe katolikët. Sipas autoriteteve osmane, këto grupe kishin identitete të ndara që lidhen me besimet e tyre fetare dhe jo me një identitet etnik të përbashkët. Kjo ndarje fetare ishte përdorur si një justifikim për të mos lejuar një bashkim kulturor dhe gjuhësor të shqiptarëve.

Pavarësisht këtyre përpjekjeve, shqiptarët janë populli i vetëm i Ballkanit që ka zhvilluar një identitet kombëtar tërësisht të bazuar në gjuhën e tij, pa u mbështetur në asnjë besim fetar të caktuar. Në këtë kontekst, gjuha shqipe ka luajtur rolin e një faktori unifikues dhe ka krijuar një ndjenjë të fortë përkatësie. Në vend të fesë, ishte gjuha shqipe ajo që shërbeu si mbështetje për ndërtimin e një ideologjie kombëtare të vërtetë, që synonte bashkimin e shqiptarëve, pavarësisht dallimeve fetare. Gjuha shqipe jo vetëm që mbijetoi nën shtypjen osmane, por u bë simbol i qëndresës dhe një shenjë e identitetit kombëtar, duke ushqyer ideologjinë e Rilindjes Kombëtare, e cila e shihte shqipen si thelbin e unitetit kombëtar.

Gjuha shqipe, që në fillimet e saj, ishte e lidhur ngushtë me frymën e kombit dhe identitetin etnik, duke i mundësuar shqiptarëve të krijonin një bazë të fortë për realizimin e aspiratave të tyre politike dhe kulturore, pavarësisht përpjekjeve të pushtuesve të ndryshëm. Është me interes të theksohet se zhvillimi i unitetit të shqiptarëve përtej dallimeve të tyre fetare u bë problematik për shtetin osman dhe Patrikanën e Stambollit, sidomos pas viteve 1870, kur shqiptarët u bashkuan, kërkuan autonomi dhe shprehën aspirata të forta për shkollat e tyre me klasa në gjuhën shqipe. Kërkesa të tilla e detyruan shtetin osman të ndryshonte politikat e tij arsimore në trojet shqiptare dhe të intensifikonte përpjekjet për të zhvilluar identitetin fetar islam (Evered, 2012: 44).

Lëvizja kombëtare shqiptare filloi si lëvizje kulturore (Talon, 2012: 628). Mund të përpiqemi të dallojmë zhvillimin e një shqiptarizmi kulturor nga ai, i mëvonshëm, politik, por kufiri midis politikës dhe kulturores nuk është gjithmonë i lehtë për t’u hequr (Clayer, 2012: 137). Me rritjen e vetëdijes së tyre për veten, shqiptarët kërkuan të diferencohen nga bashkëfetarët dhe të lidheshin me bashkëkombasit e tyre. Ky proces u bë nën ndikimin e ideve rilindëse, që hodhën bazat e kombit tonë shumëfetar (Clayer, 2012: 253-254) dhe çoi në rritjen e vetëdijes kombëtare të shqiptarëve, që u manifestua me lëvizjen mbarëkombëtare për pavarësi.

Problemi i arsimit shqip ka qenë një shqetësim i madh i udhëheqësve atdhetarë shqiptarë në periudhën pas Lidhjes së Prizrenit, si në çështjen e gjuhës dhe atë të alfabetit. Sami Frashëri e ka shprehur përmbledhurazi këtë shqetësim në librin e tij mbi Shqipërinë që u botua në fund të shekullit XIX: “Shqipëria nuk mund të ekzistojë pa shqiptarët, shqiptarët nuk mund të ekzistojnë pa gjuhën shqipe, dhe kjo e fundit nuk mund të ekzistojë pa alfabetin e vet dhe pa shkolla” (Skëndi, 2000: 127). Sipas tij, “Shqipëria nuk do të mund ta shpëtonte kombësinë dhe gjuhën e saj, po qe se Turqia do të vazhdonte t’i ndalonte shqiptarët të themelonin shkollat e tyre amtare, ndërsa lejonte kombësitë e tjera, armike të saj dhe të Shqipërisë, të vepronin si t’u pëlqente. Po të vazhdonte sundimi turk, me kohë nuk do të mbetej gjurmë Shqipërie” (Skëndi, 2000: 160). Edhe Abdyl Frashëri do ta trajtonte në shtypin turk të kohës idenë se “shqiptarët formonin një kombësi më vete, në sajë të bashkësisë së tyre gjuhësore, territoriale, kulturore dhe historike, dhe si të tillë ata gëzonin të drejtën supreme për vetëvendosje” (Pollo, Pulaha, 1989: 155).

Ndikim të madh në lëvizjen kulturore të shqiptarëve pati “Shoqëria e të shkruarit shkronja shqip” e Stambollit (Jevalich, 2004: 209), që nisej nga teza e shpallur prej rilindësve të parë, se “çdo komb që nuk e shkruan gjuhën e tij dhe nuk ka alfabetin e vet kombëtar, është një komb i prapambetur” (Buda, 2002: 337-370). Krijimi i saj ishte hapi i parë për të dalë nga faza e veprimeve të veçuara dhe për të krijuar një bërthamë organizative e përfaqësuese të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare (Buda, 2002: 126). Synimi i saj ishte themelimi i shkollave laike shqipe, të përbashkëta për të gjithë shqiptarët, pavarësisht nga feja e tyre. Shkollat laike shqiptare kishin si detyrë që nëpërmjet përhapjes së gjuhës shqipe, të ndihmonin në zgjimin e ndërgjegjes kombëtare dhe në rritjen e përpjekjeve të shqiptarëve për autonomi.

Në shek. XIX, kur u mbrujt vetëdija kombëtare e shqiptarëve, si edhe për kombet e tjera, në dallime e ballafaqime me popuj rreth e rrotull, tashmë ishin në përdorim disa alfabete. Komunikimi në shkallë kombëtare e bënte të nevojshme ngulitjen e një alfabeti të vetëm.

Nën kujdesin e Klubit të Manastirit, nga 14 deri më 22 nëntor 1908 u mbajt Kongresi, në të cilin u morën vendime me rëndësi për zhvillimin e mëtejshëm të arsimit dhe të kulturës kombëtare shqiptare. Në pasditen e 20 nëntorit 1908, Mit’hat Frashëri, si kryetar i Kongresit të Manastirit, njoftoi një vendim historik lidhur me çështjen e alfabetit shqip. Ai shpalli se debati kishte përfunduar dhe se ishte arritur një zgjidhje që synonte pajtimin dhe bashkimin e të gjithëve: u miratuan dy alfabete, ai i Stambollit dhe një alfabet i thjeshtë latin, i cili ngjante shumë me të parin. Ky vendim për të pranuar dy alfabete, në vend të një të vetëm, ishte një kompromis i mençur, i nevojshëm për kohën. Shqiptarët ende ishin të ndarë sipas bindjeve kulturore, krahinore dhe fetare, dhe imponimi i një alfabeti të vetëm mund të kishte shkaktuar përçarje të mëtejshme. Duke miratuar përkohësisht të dy sistemet, Kongresi krijoi kushtet për një bashkim kombëtar, me synimin që në një fazë të mëvonshme të vendosej natyrshëm se cili alfabet do të mbizotëronte.

Zhvillimet e mëvonshme në fushën e arsimit dhe kulturës në Shqipëri çuan drejt një zgjidhjeje të natyrshme. Ajo që Kongresi, për shkak të kontekstit politik dhe presioneve të kohës, nuk mundi ta finalizonte, u zgjidh gradualisht nga populli shqiptar dhe praktika. Pa nevojën për kongrese të tjera, u vërtetua se alfabeti latin ishte më i përshtatshëm: ishte më i thjeshtë për t’u mësuar, më homogjen në formën e shkronjave, më i lehtë për shtyp dhe më i përdorshëm në shkollim dhe botim.

Kështu, rreth fundit të Luftës së Parë Botërore, alfabeti latin u bë alfabeti i vetëm i gjuhës shqipe, duke u shndërruar në standardin që përdoret edhe sot. Miratimi i një alfabeti të përbashkët latin kishte gjithashtu një domethënie të thellë politike dhe kombëtare: ai shprehu qartë se shqiptarët ishin një komb më vete, pavarësisht dallimeve fetare, duke forcuar unitetin kombëtar dhe duke mbyllur rrugën e ndikimeve ideologjike dhe politike të huaja. Ky vendim, më shumë se një zgjidhje teknike, ishte një akt i rëndësishëm i afirmimit të vetëdijes kombëtare shqiptare.

Edhe pse Kongresi i Manastirit njihet kryesisht për vendimin historik mbi alfabetin e gjuhës shqipe, qëllimi i tij thelbësor ishte shumë më i gjerë: krijimi i unitetit ndërshqiptar. Në të gjitha fjalimet publike të mbajtura gjatë seancave me dyer të hapura, pjesëmarrësit theksuan pa përjashtim nevojën për bashkimin e shqiptarëve. Po kjo frymë ishte e pranishme edhe në diskutimet e mbyllura, ku çështja e unifikimit kombëtar mori vendin qendror dhe u konsiderua si një kusht i domosdoshëm për përparimin politik dhe kulturor të shqiptarëve.

Kongresi i Manastirit zë një vend të veçantë në historinë shqiptare të fillimit të shekullit XX. Ai shënoi ngjarjen e parë madhore pas Lidhjes së Prizrenit (1878–1881), ku u mblodhën përfaqësues nga të gjitha trevat shqiptare, si dhe nga kolonitë e diasporës. Ky bashkim i gjerë shënoi një moment historik, sepse tregoi se shqiptarët, pavarësisht ndarjeve gjeografike apo komuniteteve fetare, ishin të gatshëm të bashkëpunonin për një qëllim të përbashkët kombëtar. Në këtë kontekst, Kongresi i Manastirit nuk ishte thjesht një kuvend i gjuhëtarëve, por përfaqësonte një moment të rëndësishëm të kthesës në histori, kur shqiptarët artikuluan vizionin e tyre për një identitet politik dhe kulturor të pavarur. Ai hodhi bazat për konsolidimin e kombit shqiptar dhe për hapat që do të çonin drejt Pavarësisë së vitit 1912. Kongresi u bë kështu një pikë referimi historike, ku u vendosën themelet e unitetit kulturor dhe kombëtar, për të cilin shoqëria shqiptare kishte kaq shumë nevojë. Gazeta Dielli