Dr. Flora Sela – Kastrati | Në përpjekje për të hedhur dritë mbi ligjësinë e kohës së hershme shqiptare, të quajtur “Ligji i maleve” apo “Kanuni”, hasim fragmentizime të njëpasnjëshme të shfaqjes si në territor, ashtu edhe popullata të ndryshme.
Kryesisht, në malësitë e veriut të Shqipërisë (ku i hasim rëndom fiset gege) ka ekzistuar një kod zakonor i quajtur ndryshe “Kanuni”. Kjo shoqëri spikaste dallueshëm për një organizim me baza farefisnore, siç në fakt ka funksionuar shoqëria për një kohë të gjatë në ato vise të thella malore. Këtu sistemi i drejtësisë jo vetëm nuk funksiononte, por edhe situata të ndryshme zgjidheshin me vetëgjyqësi. Për shembull: Një akt hakmarrjeje, i ndërmarrë prej palës së cenuar, përbën masën më të fundit ndëshkuese ndaj një dëmtuesi apo një pale dhunuese, por njëherazi edhe veprimin e domosdoshëm për të rivendosur dhe ruajtur rendin shoqëror në shoqërinë njerëzore.
Në përgjithësi, ndër këto vise (kryesisht veriu i Shqipërisë) gjykohet i drejtë çdo akt hakmarrjeje ndaj një dhunuesi a fyesi që kryen një veprim të shëmtuar, të klasifikuar si të pamoralshëm në vete, “Ligjin e maleve – Kanunin”.
Kanuni i Lekë Dukagjinit është një vepër unikale me frymë humaniste e periudhës së Rilindjes Evropiane në gjuhën shqipe, e cila, megjithëse u përfol dhe vazhdon të përflitet edhe sot e kësaj dite, është vlerësuar nga studiues seriozë, vendas dhe të huaj, si një “vepër monumentale” (A.Buda), “kontribut në thesarin e kulturës botërore” (Schëerin) dhe autori i saj, Lekë Dukagjini, është cilësuar “një personalitet imponues” (Durham) e “Hero Kombëtar” (Hahn) i popullit të vet.
Në vitin 1873-74 një jurist i njohur sllav me emrin Valtazar Bogishiq organizon një anketim me një numër të madh pyetjesh me qellim që të redaktonte kodin civil të Malit të Zi. Ai grumbulloi mjaft material “të huaj” në trevat malaziase-shqiptare, që nuk ishte gjë tjetër, veçse Kanuni i Lekë Dukagjinit. Në vitin 1894 një bashkëpunëtor i tij, J.Llozoviq, i dërgoi tekstin e “Ligjës së Lekë Dukagjinit” në gjuhën serbokroatishte, që ishte sistemuar “duke iu përmbajtur sistemit dhe mënyrës së shprehjes në kodin e përgjithshëm pasuror të Malit të Zi”18). Vite më vonë studiues sllavë, si Temo P.Oraovac, do të konkludojnë se “e tërë e drejta zakonore shqiptare është mbeturinë e kodit të Dushanit”.19)
Në vitin 1913 Shtjefen Gjeçovi filloi të botojë Kanunin e Lekë Dukagjinit në disa numra radhazi të revistës “Hylli i Dritës”.20) Materialin për këtë vepër ai e kishte mbledhur në kapercyellin e shek.XIX-XX dhe kishte punuar mbi të (rreth 2000 faqe dorëshkrim) për 30 vjet. Përveç të tjerave, Kanuni i Gjeçovit vinte në gjuhën e bartësve të këtij “juridiksioni të lashtë”, shpesh herë në kode të formuluara si fjalë të urta popullore, prandaj ne besojmë se ai është më afër formulimeve që kanë dalë nga goja e autorit të këtij Kanuni, nga princi iluminist Lekë Dukagjini.
Vepra u përkthye menjëherë në gjermanisht dhe tërhoqi vëmendjen e opinionit shkencor evropian. Universiteti i Lajbcikut i dha Shtjefën Gjeçovit titullin “Doktor nderi”. Pastaj, në vitin 1929, njeriun që “zbuloi” Kanunin e shqiptarëve përmes fjalëve të urta të princit të tyre Lekë Dukagjini, e vranë serbët në fshatin Zym të Kosovës ku shërbente si prift dhe mësues i shkollës shqipe. Nuk e lanë të gëzonte botimin e plotë të veprës së vet, Kanunin e Lekë Dukagjinit, që doli në Shkodër më 1933. Asnjëra prej fjalëve të urta të Kanunit të Lekë Dukagjinit nuk e justifikon dot fundin e tij tragjik.
Në vitin 1967, përkundrazi, ata fjalë të urta të Kanunit të Lekë Dukagjinit, të ruajtur ndër shekujsh në kujtesën e popullit, u shpallën ideologjikisht “barbare dhe reaksionare”, ndërsa pas viteve ’90 u shtrembëruan fare, për të justifikuar të gjitha keqqeverisjet “bashkëkohore” të popullit shqiptar.
Megjithatë, fjalët e urta të Lekë Dukagjinit u “struken” në universalitetin e tyre për të mos u keqpërdorur, derisa ligjet bashkëkohore t’i dalin zot realisht popullit që i ruajti ato, si mbijetesë e dinjitet njerëzor. Shumë më vonë, në një të ardhme të pritshme, kur mbi glob nuk do të ekzistojnë më luftërat dhe dënimi me vdekje, në shkolla do t’u mësohet të rinjve, se dikur në Evropën e qytetëruar ka ekzistuar edhe denimi me vdekje, që në Kanunin e hershëm të një princi shqiptar formulohej me sentencën:”Gjaku shkon për gjak”. Ndërsa për gruan, ai princ shqiptar me emrin Lekë Dukagjini se ç’ka lënë një sentencë interesante, në të cilën përçaste delikatesën dhe joshjen femërore me aromën dhe shijen e një lloj vere, që shqiptarët e prodhonin dhe e ruanin në kushte krejtësisht natyrore. Ai ka lënë edhe shumë sentenca të tjera me vlera juridike, mbi bazën e të cilave është krijuar një legjislacion i tërë popullor, që ka vepruar në vendin e tij që nga mesjeta e deri në mijëvjeçrin e tretë, ashtu si “Common laë” i anglezëve.
TEORICIENËT E PARË
Normalisht situata të tilla, komplekse dhe absurde në ditët e sotme për sa i përket zgjidhjes së tyre, janë burim polemikash nëpër panele diskutimesh dhe opinione publike, por për kohën kur kanë ekzistuar, kanë qenë themelet e rregullimit të një shoqërie (fillimisht) pa norma apo sistem rendi.
Pra, çështja e lindjes dhe zhvillimit të moralit dhe rendit shoqëror në një shoqëri që ngrihet pa autoritet shtetëror, përbën një problem të ndërlikuar, që njerëzit e kanë hulumtuar dhe janë përpjekur për zbulimin e metodave, teknikave dhe taktikave mbi zgjidhjen e mundshme të këtyre problemeve që sa vinin dhe shtoheshin me kohën.
Kanuni ka ekzistuar si institucion suprem, pikërisht për faktin se nuk ka lejuar të njihet asnjë institucion tjetër juridiko-administrativ në komunitetin ku ai ka vepruar. Kjo është përmbajtja universale e fjalës së urtë të Lekë Dukagjinit:”Plak mbi plak, gjyq mbi gjyq e be mbi be kanuja nuk ban”. Këtu është nevoja, ndoshta, të shpjegohet edhe nocioni i Besë\Besës (“be mbi be kanuja nuk ban”), si institucion juridik i dëshmisë në pleqësi, për të cilin nuk e gjejmë më vend të bëjmë koment. Por duhet të theksojmë se të këtij niveli janë edhe institucioni i Pengut (“Pengu i lshuem nuk mirret ma”) që i jepej pleqve prej të dy palëve për të dëshmuar se pranojnë me vullnetin e tyre të lirë aksh pleq për t’i gjykuar; institucioni i Opingave\këpucëve (“Mbas pengut shkojnë opangat”) për të dëshmuar se do t’i nënshtrohen deri në fund vendimit që do të merret prej tyre pavarësisht se ai do të jetë në favor apo kundër; institucioni i Porotës (“Porota nuk shkon në be, pa iu lidhë i zoti besë”) që është përgjegjësia morale e dëshmitarëve etj. Fjalët e urta popullore, që formulohen për këta institucione, janë me vlera kaq universale, sa edhe sot e kësaj dite, mund të përcaktojnë realisht shkallën e demokracisë së institucioneve juridike bashkëkohore. Ndoshta, pikërisht, në mungesë të një demokracie të vërtetë universaliteti i fjalëve të urta të Lekë Dukagjinit ka stimuluar diskutime deri në vënien në dyshim të përmbajtjes së tyre.
Mbi Kanunin e Lek Dukagjinit dhe variantet e ndryshme të tij në Shqiperinë e Veriut kane punuar shumë studiues si shqiptarë të huaj, ku veçanerisht janë marrë me kodifikimin e komentet mbi te. Ndër më të njohurit po permend italianin albanolog me fame, At Giuseppe Valentini, i cili në kuadër të punës së Institutit te Studimeve Shqiptare formuar në kohen e Italise ne Shqiperi, por dhe si docent ne Universitetin e Palermos ka hulumtuar me detaje Kanunin dhe të Drejtën Zakonore Shqiptare.
Jo pak e arsyeshme është të mendojmë se, përpara se në shoqëri të shfaqej autoriteti shtetëror, njerëzit kanë pasur zgjidhjet e tyre për t’i bërë ballë kohës dhe rendit ekzistues të asaj kohe. Si për shembull: Një nga të parët që e gjeti origjinën e rendit shoqëror tek e ashtuquajtura “Kontratë Shoqërore” ishte Tomas Hobs. Mbështetur në këtë teori pasoi edhe Zhan Zhak Ruso, Frederik Nice, Zhirardi, të cilët parashtruan edhe teori të tjera mbi fillesën e rendit shoqëror.
Gjithashtu, me vlera të mëdha janë krahasimet me trashëgiminë e kulturës klasike helene, duke u bazuar në veprën e Homerit, “Odisea”, si dhe veprat e Eskilit, Sofokliut etj.
Duke bërë analizën e etikës në veprën e Homerit, “Odisea”, me Kanunin shqiptar, thekson lashtësinë e këtij të fundit, duke vënë në dukje se “edhe struktura e shoqërisë homerike, e përbërë nga besa, nderi, miku, gjaku, buka dhe hakmarrja, duket se i përkasin kategorisë etike të një shoqërie pa autoritet shtetëror i përfaqësuar më së miri nga struktura etike e Kanunit”.
Çdo mit, kur identifikohet me jetën e njerëzve që e krijojnë atë mit, fiton kuptimësinë e vet universale dhe e përhumb zanafillën historike. Për studiuesin tani bëhet e pamundur të depërtojë në hollësi të tilla, si: a ka pasur ndonjëherë një legjislacion\kanun apo diçka tjetër e këtij lloji që të jetë shkruar nga dora e Lekë Dukagjinit, me emrin e të cilit është ruajtur brez pas brezi? Pra, a ka qenë Lekë Dukagjini ligjbërës apo ligjvënës? Përgjigja është e thjeshtë: Kanuni i Lekë Dukagjinit ekziston ashtu siç e ka gjetur Shtjefën Gjeçovi, të ruajtur në kujtesën e popullit që e aplikonte edhe gjatë kohës që ai e holumtonte. Përballë këtij realiteti, mjegulla mitologjike zhdavaritet deri në atë masë sa të pranohet si fakt i pakundërshtueshëm.
Po t’i referohemi shembujve nga historia e kulturës botërore, do të thonim se edhe Iliada dhe Odisea nuk janë përfshirë në fondin e artë të letërsisë së të gjitha kohërave si vepra të shkruara nga dora e autorit të tyre, por të mbledhura nga goja e rapsodëve të panjohur dhjetëra dekada pas vdekjes së tij, pak a shumë, ashtu si ka ndodhur me Kanunin e Lekë Dukagjinit. Eshtë diskutuar gjatë edhe çështja e autorësisë së Homerit, veçanërisht për Odisenë, siç pretendojnë disa të diskutojnë ende autorësinë e Lekë Dukagjinit për Kanunin4), por pa sukses.
Por, shoqëria fisnore në viset e veriut të Shqipërisë zotëronte më së miri pushtetin normativ të Kanunit, ku parimet morale dhe rendin e saj shoqëror origjinal e ka po të mirëpërpunuar brenda tij.
ELEMENTET FOLKLORIKE TE KANUNIT
Duke studiuar Kanunin mësojmë më shumë edhe rreth origjinës së etikës dhe rendit shoqëror në shoqërinë njerëzore, duke u bazuar dhe duke përdorur strukturën etike të shoqërisë në ato male të larta ku u përftua dhe vetë kodi zakonor – Kanuni.
Banorët e këtyre viseve, që flasin dialektin geg të gjuhës shqipe, ruanin strukturat fisnore të bazuara në shtëpinë, vllazninë dhe fisin. Tipari më i spikatur në Kanun është e drejta e hakmarrjes. Kanuni i lejon burrat të hakmerren, veprim ky që funksionon si një masë frenuese kundër shkeljes së të drejtave të të tjerëve. Nëse një akt hakmarrjeje, i ndërmarrë nga pala e prekur apo e cenuar nuk bazohet dhe nuk pajtohet me konceptet etike, ai mund të çojë dhe përfundojë në veprime të mbrapshta, në veprime të pafundme dhune.
Fakti që për shekuj me radhë në Shqipërinë Veriore dhe në Kosovë Kanuni ka funksionuar si një kod zakonor, duke u dhënë mundësi njerëzve të ruajnë dhe kontrollojnë rendin shoqëror, duke zgjidhur mosmarrëveshjet në komunitet, tregon haptazi që populli banues i këtyre viseve e koncepton hakmarrjen si element themelor, i cili iluminon strukturën etike të vetë Kanunit.
Normalisht nuk e kemi të vështirë të bëjmë lidhjen e duhur mes hakmarrjes dhe asaj që e njohim tashmë si “Marrja e Gjakut”, prandaj dalim në përfundimin se këto dy koncepte janë të lidhura ngushtë me njëra-tjetrën dhe për më tepër na ndihmojnë t’u afrohemi koncepteve të tjera që formësojnë strukturën etike të Kanunit si: betimi; beja, besa (e cila në brendësinë e saj nënkupton një formë betimi për armëpushim), nderi dhe miku.
Akti i referimi si bosht standard i sjelljeve ndaj Hyjniut ose religjionit përkatës konkludon në përulshmërinë e subjektit social, te ky i fundit si koeficient sigurie dhe proces ndëshkimi vetamplifikues si ndaj vetes, ashtu edhe ndaj shoqërisë përkatëse.
Betimi është një sjellje besimtare, nëpërmjet së cilës njeriu, duke dashur të shfajësohet ndaj një akuze të turpshme, duhet të prekë me dorën e tij një shenjë besimi, duke thirrur vetëm emrin e Perëndisë si dëshmi e së vërtetës.
(Neni 529): “Beja asht nji sjellje besimtare, për mjet së cilës nieri, tui dashtë me dalë se keq prej nji shej besimi, tuj e grish emnin e Perëndis në dëshmi të së vërtetës”.
Një burrë i akuzuar për vjedhje ose për vrasje, lejohet ta shfajësojë veten apo ta vërtetojë pafajësinë e tij duke bërë be në emër të Zotit, se është i pafajshëm (një praktikë kjo që ndiqet edhe në ditët e sotme në disa vende të përparuara, si Britania e Madhe apo Amerika, ku betimet bëhen mbi Bibël dhe në emër të Zotit, për marrjen e mandateve politike apo dëshmive gjyqësore). Nëse dikush bën betim të rremë, me dashje ose padashje, ai është burrë i pandershëm, që duhet ndëshkuar me gjobë të rendë ose të dëbohet nga komuniteti.
Përbetuesi i rremë (gënjeshtar apo naiv), mund ta humbasë jetën e tij apo të farefisit të tij, pasi besohet se vetë zemërimi i Perëndisë do derdhet mbi të dhe gjithçka që atij i përket, ka ose zotëron.
Hapësira kohore mes dy palëve të tensionuara mbiemërohet së pari dhe autentikisht në viset veriore të Shqipërisë si “besa e dhënë”.
Besa është një periudhë lirie dhe sigurie, që familja e viktimës i jep vrasësit dhe familjes së tij, duke pezulluar përkohësisht veprimin hakmarrës, deri në përfundimin e një periudhe të caktuar.
(Neni 854: Kur shpagimtari e vret kundërshtarin e tij në pusi, atij i jepet një besë prej 24 orësh, gjatë së cilës ai duhet të marrë pjesë në varrimin e të vrarit, dhe pas asaj, edhe një tjetër besë prej 30 ditësh).
Gjatë kësaj periudhe ai është i mbrojtur prej besës së dhënë dhe hasmi e ka të ndaluar ta vrasë. Kështu pra, besa përbën një lloj betimi të bërë nga pala e cenuar apo e goditur, që sjell një ndërprerje të përkohshme të gjakderdhjes.
Ky element ka qenë i shprehur edhe gjatë mbretërive të mëdha kur ishin në luftë me njëra-tjetrën gjatë hershmërisë, si për shembull: Mbreti Agamemnon e lejoi Mbretin Priam ta tërhiqte Princin Hektor në mbretërinë e tij jo vetëm paqësisht, por edhe duke i dhënë një kohë të mjaftueshme armëpushimi (në besë për mossulm të asnjanshëm) për t’i bërë nderimet e fundit të vdekjes.
Tipari dallues më së shumti në gjininë mashkullore, banues të këtyre trevave, dominon ai i sigurisë së çeliktë, arsyes së palëkundur, besës së hekurt në emrin e tij dhe mijëra atribute të atij elementi ndërgjegjësues të malësorit, që është nderi.
(Neni 598: Nderi i cenuar nuk shpërblehet me asnjë pasuri, veçse me gjak ose me falje fisnike e publike).
(Neni 600: Një burrë i çnderuar, për Kanunin është i vdekur).
Një burri i është cenuar nderi kur:
- Nëse dikush e quan atë gënjeshtar përpara një grupi burrash të mbledhur në kuvend.
- Nëse dikush e pështyn, e kërcënon, e shtyn ose e godet.
- Nëse i prish besën apo ndërmjetësimin.
- Nëse dikush i përdhunon gruan apo ia merr atë.
Kështu, kur pala e fyer apo e dhunuar nuk mund ta falë një fyes apo dhunues, ajo do të hakmerret për çnderimin që i është shkaktuar përpara komunitetit.
Paralelisht, nëse anë e kënd Shqipërisë bujtuesit ishin të përkohshëm dhe nomadë, rezultoi se pas shkëmbimit reciprok të respektit, bukës, ujit, rakisë dhe verës, në këto krahina po lancohej një formë e re afeksioni mes njerëzve të panjohur që u pagëzua me emrin miqësi.
(Neni 611: Mikut i duhet ofruar buka a ushqimi që ha vetë a që ke në shtëpi).
(Neni 653: Miku ulet në krye të sofrës dhe është në mbrojtje të anëtarëve të shtëpisë).
Miku është njeri i nderuar, që duhet trajtuar me mikpritjen e duhur, sikur të ishte një krijesë hyjnore. Nëse miku, i gjendur nën mbrojtjen e të zotit të shtëpisë, vritet, gjaku i tij duhet të merret me çdo kusht.
Lidhjet e gjakut hermetizonin fise të caktura jo vetëm në unitetin e brendshëm, por edhe në trajtat e shfaqjes te fiset e tjera në shoqërinë përkatëse. Ky faktor ishte determinant edhe në organizimin e brendshëm familjar, si tipar dallues i familjeve të mëdha dhe mirëfunksionimit të tyre. Relatat e ndërtuara mbi baza gjaku ishin të ngrohta, besnike, të ndërsjella, të cilat ruheshin me fanatizëm dhe hakërrim të tejskajshëm në rast të cenimit të tyre, si shkak kontestesh gjakmarrjeje, hakmarrjeje etj.
(Neni 695: Vargu i brezavet të gjakut e të gjinis, shkon në të pasosun për shyptarin e malevet). Për malësorin shqiptar, zinxhiri i marrëdhënieve të gjakut dhe të gjinisë vazhdon pafund.
(Neni 910: Po më shau kush, e un e vrava, ia kam gjakun). Nëse dikush më shan apo më ofendon dhe unë e vras atë, atëherë kam marrë mbi vete çmimin e hakmarrjes.
(Neni 917: Gjaku s’hup kurrë). E drejta për t’u hakmarrë nuk humb kurrë.
(Neni 990: Mbasi ta përziejn gjakun ase, mbasi ta tundin mirë, i shndrrojn gotat, e, me duer kryqzue, ia kojn shoqi-shoqit, tuj e pi gjakun e njani-tjetrit. Ndër njmi përgzime, qesin pushkë e
Gjaku në Kanun është një metaforë për jetën njerëzore, për farefisin dhe gjakmarrjen. Gjaku i një fyesi apo dhunuesi, ose i një anëtari të farefisit të tij, është e vetmja gjë që i jep mundësi palës së dëmtuar të verë në vend çnderimin ose gjakun e derdhur.
Ky element folklorik, me funksion ndërlidhës, hodhi urat e para të bashkimit mes miqësimit te të panjohurit dhe vllazërimit te të njohurit. “U nda buka”, “U thye buka”, “U ngjit buka”, “U baltos buka” dhe të tjera fraza popullore, tregojnë qartë dhe haptazi se procesi i miqësisë, mikpritjes, besës, nderit etj., vijonte ose jo pas kryerjes së këtij adeti popullor.
(Neni 489: Udhëtari, si edhe shkuesi-lajmëtari, udhëtojnë për hesap të vet dhe me bukën e vet, prandaj edhe s’kanë pse të jenë në mbrojtjen e kërkujt).
(Neni 839: Pushka dhe buka, e dhënë me dije se jepet për vrasje apo një vrasësi, sjell gjak mbi atë që e jep).
(Neni 982: Buka e gjakut ndodh kur ndërmjetësit e pajtimit të gjakut, së bashku me disa prej farefisit, shokëve e dashamirëve të të zotit të gjakut, shkojnë në shtëpinë e vrasësit, për të pajtuar gjakun dhe për të ngrënë bukën e gjakut të pajtuar).
(Neni 1068: Nëse anëtarët e pleqësisë ulen e hanë bukë bashkë me të akuzuarin, kjo konsiderohet se ata e kanë marrë besën).
Banorët e Shqipërisë së Veriut zhvillojnë dhe përforcojnë bashkëpunimin dhe marrëdhëniet mes tyre, duke ngrënë së bashku. Pa bukën apo ushqimin, rituale të tilla si dhënia e besës apo pajtimi i gjakut, sipas Kanunit, nuk do të konsideroheshin të përmbushura.
KONKLUZIONE
-Kanuni “SOT”…
“Kanuni i Leke Dukagjinit”, ne variantin e Mirdites, perfaqson nje arritje me vlera të veçanta për etnologjinë juridike. Përben në vetvehte një arritje jo vetëm për faktin që është përplotë me materiale burimore, më i pasuri, por edhe për vet- kohën kur këto materiale u mblodhën, pasi ndoshta Meci është i fundit ndër ata eksplorues qe pati shansin po dhe perkushtimin e duhur për të mbledhur direkt nga goja e popullit keto doke, visare të trashigimisë sonë kulturore.
Nuk është krejtësisht e pamundur që në shoqërinë e sotme të përfshihen elementë të Kanunit në një kushtetutë demokratike.
Esencën e Kanunit e përbën koncepti i “mikut” dhe “mikpritjes”. Mikpritje do të thotë të pranosh me ngrohtësi vizitorë nga komunitete të tjera, të adaptosh një qëndrim miqësor dhe të shfaqësh dashamirësi ndaj tyre.
E gjithë kjo është e njëjtë me dashurinë ndaj njerëzve, prandaj dhe mund të përfshihet në kushtetutat demokratike.
Por, edhe nëse evidentojmë disa klauzola të veçanta, si konceptet bazë të Kanunit: “Besa”, “Nderi”, “Miku”, “Gjaku”, “Buka” dhe “Hakmarrja”, mbi bazën e së cilave është zhvilluar vetë struktura etike e këtij kodi zakonor, ato mund të jenë të aplikueshme në shoqërinë moderne, natyrisht duke bërë modifikimet e duhura.
BIBLIOGRAFIA:
- Gjeçovi,Shtjefen, Kanunu i Lekë Dukagjini, (1993), Albinform, Tiranë.
- Jamamato, Kazuhiko, Struktura etike e të drejtës zakonore shqiptare, (2008), Almera, Tiranë.
- Historia e popullit shqiptar III, (2007), Tiranë.
- Kur ndalohej ribotimi i Kanunit,(3 Shkurt,2009), Fakti.
