Bavjola Shatro | Komunikimit kulturor, si fenomen, mund t’i qasesh nga shumë drejtime sepse të tilla janë rrafshet në të cilat dekodohet trashëgimia, përcjellja dhe ndërsjelltësia e kulturave. Në këtë trajtesë do t’i afrohemi, përmes spektrit aq delikat por edhe esencial, që paraqet letërsia. Në çdo kohë, konteksi kulturor i një vendi, është i lidhur ngushtësisht me realitetin letrar të tij. Në popujt e vegjël dhe me histori të trazuar si edhe me mjaft çështje të hapura që presin studim dhe horizontin e shqyrtimit, si yni, letërsia ka qenë edhe fakt, edhe faktor social njëherësh, përveçse, padyshim, realitet estetik.
Studimi i letërsisë është përfshirë prej kohësh brenda Studimeve Kulturore kudo në botën akademike. Një zhvendosje e tillë është padyshim e lidhur me një konceptim më të gjerë të shoqërisë, artit dhe vet realiteteve në të cilat gjendet njeriu modern. Për këtë shkak brenda këtij qerthulli, letërsia bashkërendohet me teoritë kritike, me sociologjinë e kulturës, me filozofinë, me komunikimin, etj. Në këtë kontekst merr një kuptim krejt të ri letërsia e krahasuar, studimet kritike, teoritë kulturore dhe një vazhdë e tërë e studimeve humane, të cilat që prej rreth tri dekadash thellohen në mënyrë serioze në mjediset akademike perëndimore dhe që për kontekstin letrar dhe social shqiptar do të kishin një vlerë të jashtëzakonsme në të mire të një studimi cilësor të letërsisë.
Kultura shqiptare, në komunikimin e saj në tërë hapësirën ku përket, zhvillohet në një formë të tillë që na nxit, më së pari, të rishohim logjikën e konceptit të kombit në raport me gjuhën dhe ligjërimin, sidomos në realitetin e sotëm social, kulturor, politik etj. Kombi vetvetiu gjendet gjithmonë përpara një ambivalence: gjuha dhe narracioni që shkruhet me të dhe njerëzit që jetojnë në të[1]. Homi Bhabha, ky hulumtues i njohur i studimeve koloniale dhe postkoloniale vazhdon argumentimin e tij duke pohuar se kombi, ashtu si edhe narracioni, e humbet origjinën e vet në mitet e kohës dhe se realizohet mirëfilli tek njeriu nëpërmjet syve të mendjes, pavarësisht se kjo mund të duket një shprehje tërësisht metaforike. Kohshmëria kulturore e një kombi, natyra temporale e kësaj kulture është një realitet social tejet tranzicional dhe ku konvergojnë pandalshëm faktorë të ndryshëm dhe nga ku gjenerohet lidhja shkak-pasojë e të ardhmes. Ky lloj I komunikimit, së paku në sferat e diskutantëve shqiptarë është kthyer në metakomunikim. Këtu qëndron paradoksi të cilin, së paku pjesërisht, nuk e shmnagim dot, ndërsa marrim përsipër të flasim për komunikimin.
Në këtë diskurs shtresohen gjithë përtaci, mbi njëra-tjetrën arsyetimet e mbetura në tentativë, të cilat janë shtigje që nuk të shpien askund. Problemi i parë është se pikërisht komunikimi për kulturën në mjedisin intelektual shqiptar dhe në mendimin shqiptar, aktualisht, është trajta më fantazmë e komunikimit. Pikërisht për atë që na dallon, që na konstituon si individë dhe si shoqëri diskutohet pak dhe keq. Komunikimi kulturor dhe për kulturën është i mpakur, rastësor, joserioz, dhe më së mbrami, i papranishëm.
Konteksti i zhvillimit të letërsisë shqipe
Konkretisht, letërsia shqipe gjatë komunizmit përbën atë entitet dhe tërësinë e atyre fenomeneve estetike, por edhe social-kulturore që është studiuar më pak, më sipërfaqësisht dhe që ka më shumë nevojë për vëzhgim. Kjo vjen si rezultat i sensibiliteteve të mprehta politike, i stepjes ndaj metodave studimore, të cilat si rezultat i periudhës para ’90 mbartin konotacione shqetësuese ─ndonëse pa shkak, do të thosha unë─të cilat i qëndrojnë në rrugë studimit objektiv dhe hulumtimit të faktit letrar dhe kulturor, në përgjithësi.
Letërsia shqipe në gjysmën e dytë të shekullit 20 shkruhej në disa areale: brenda vendit, ku mbizotëronte sovrane metoda e realizmit socialist; në trevat etnike shqiptare në Ballkan dhe kryesisht në Kosovë ku censura në planin estetik ishte më pak e ndjeshme, por ku praktikohej pengimi në forma të ndryshme i përhapjes së librit shqip, si edhe në diasporë ku dallon letërsia shqipe e arbëreshëve dhe ajo e shkruar nga autorët shqiptarë që jetonin në Gjermani, SHBA etj ku nuk kishte censura të asnjë natyre, por letërsia vuante barrën e rëndë të të qenit e shkëputur nga lexuesi amtar. Kjo ndërprerje komunikimi mes vetvetes, brenda për brenda letërsisë shqipe, në këtë terren kulturor të plasaritur, ishte fatkeqësia e letërsisë dhe e lexuesit shqiptar.
Por cila është letërsia sot dhe realiteti i saj në kontekstin kulturor mbarë shqiptar? Ajo është një entitet që mbart kujtesën dhe përvojën individuale dhe transkulturore të shqiptarëve të shpërndarë në disa shtete dhe nën kontekste të ndryshme, gjuhësore, sociale, politike, kulturore etj. Si e tillë, letërsia është e vërteta jonë e përbashkët që na nxit të rikthejmë sytë në një analizë tepër të imtësishme për të njohur veten, në harkun e 50 viteve dhe në një shtrirje hapsinore të gjerë.
Nëse i referohemi realizmit socialist brenda Shqipërisë, letërsia shqipe paraqiste raportin e projektuar të një realiteti të paqenë, megjithse paradoksalisht quhej realiste. Tematika e saj u përqendrua në njeriun e ri dhe në pathosin entuziast të të përditshmes dhe zhvillimit në kahje revolucionare. Më pak, nga mesi i viteve ‘60 dhe në ’80, ajo zuri të orientohej lehtësisht nga mjedisi urban dhe, në rastin e lëndës letrare që estetikisht i bëri oponencë Realizmit socialist ndodhi lëvrimi i temave historike shqiptare me asociacione mitike, analogji historike, me parabola, me praninë e botës epike dhe të legjendave e baladave mesjetare ku diskursit deklarativ historicist dhe të politizuar iu vu përballë mbihisoricizmi i mitit dhe i gjetjeve estetike, të cilat mbajtën gjallë metaforën dhe simbolin e bashkë me to edhe konceptimin letrar refleksiv, kundrejt njëdimensionalitetit të gjuhës. Ndërkaq, gjuha të cilës i ishte përjashtuar çdo përmasë tjetër veç paradigmës së himnizimit dhe rrëgjimit të gjithçkaje që binte ndesh me kodin e sanksionuar deklarativ, iu dha një shteg jetik zhvillimi në veprën e autorëve të caktuar, ku në mënyrë të posaçme veçoj veprën e Kadaresë, më së pari. Ndërkaq një pjesë e tematikës së letërsisë më cilësore të shkruar atëherë, por e cila qëndronte estetikisht jashtë skemës së RS përbëhet nga paranojat e mbikqyrjes, intrigës, relacioni i individit me pushtetin në diktaturë, tjetërsimi dhe objektëzimi i individit etj. Ndërsa përtej kufijve të Shqipërisë, në Kosovë apo edhe në diasporë, shkruanin autorë, vepra e të cilëve nuk hynte aspak në Shqipëri, si vepra e Ernest Koliqit, Martin Camajt, Arshi Pipës etj, ose hynte duke lënë pothuaj jashtë dhe të pakuptuara, rrethuar nga heshtja e kritikës, pjesë të spikatura të artit letrar shqiptar, si veprën e Anton Pashkut më së pari, por edhe të autorëve të tjerë tepër të rëndësishëm si Shkreli, Podrimja, Dedaj, Mehmeti etj.
Ndërkaq, siç ndodh rëndom nën diktaurë, vëmendja e masave tërhiqet drejt projektimeve të tjera e të përthyera, sikurse ishin në Rusinë komuniste vetëdija teologjike dhe ajo teleologjike, ndërsa tek ne ishte ndjenja kombëtare si kompensim radikal i bjerrjes në pothuaj çdo përmasë tjetër të vetëdijes shoqërore. Koncepti i rremë mbi identitetin, letërsinë, kulturën dhe individin të kujton personazhet kafkiane ku pothuaj askush nuk njihej me emër, por me profesionin, pra me rolin përkatës brenda mekanizmit shtetëror. Si rezultat, shoqëritë ish-komuniste, pra edhe ajo shqiptare, mbartin një vëshirësi faktike për krijimin e shoqërive të hapura, ndërsa përpiqemi të nënvizojmë, se shoqëritë e hapura nuk janë thjesht komuniteti i profesionistëve dhe i njerëzve me një përgatitje të mirë intelektuale, sikurse shpesh krijohet përshtypja. Letërsia shqipe shihej për afro një gjysmë shekulli, në prizmin e misionit social, të kanalizuar ideologjikisht, por tashmë jo me tematikën nacionale sikuse kishte ndodhur gjatë romantizmit, por me tematikë ideologjike dhe madje me tendencë internacionaliste.
Në vitet `90 ndodhi thyerja e parë e prerë me Realizmin socialist sidomos në poezinë e brezit `90 të organizuar në atë kohë rreth gazetës E Përshtatshme. Ndërkaq, shfaqen fenomene si letërsia masive (e dallojmë këtu nga masivizimi i skajshëm i produkit lerar në Realizmin socialist), eksperimentet e ndryshme letrare, qoftë edhe në kompensim të pamundësisë së mëparshme për liri shkrimi. Këto përpjekje, të kryera sa nga autorë të rinj, aq edhe nga autorë që kishin shkruar edhe para viteve `90, jo gjithmonë ishin të shoqëruara me cilësi dhe arritje, por janë një fenomen krejt i natyrshëm brenda konteksteve të atilla.
Ndërkaq, së paku në teori, duke filluar nga vitet ’90, letërsia e shkruar në krejt hapësirën shqiptare kishte mundësinë të komunikonte lirshëm dhe lënda letrare të qarkullonte jashtë censurës dhe kufijve gjithfarësh që kishin ekzistuar deri atëherë. Koha do të tregonte se pavarësisht panaireve të librave, festivaleve poetike, shtimit të numrit të botimeve në zhanre të ndryshme dhe nga një numër në rritje i autorëve, në hapësirën shqiptare, komunikimi letrar (e në tërësi ai kulturor) nuk ka prekur nivelin e kërkuar në relacionin vepër- lexues-kritikë.
Qoftë edhe si rezultat i zhvillimeve sociale tipike të trancizionit, për një kohë, interesi ndaj librit ra, dhe çmimi i lartë i tij e largoi edhe më shumë nga lexuesi. Raporti mes veprës dhe lexuesit u dobësua, ndërkohë që u shfaqën letërsia masive ( e krijuar nga autorë shqiptarë dhe e përkthyer) dhe forma të tjera të artit, shpesh kiç, të cilat nuk i sjellin asgjë formimit estetik të njeriut. Në këtë relacion të zhbalancuar nuk ka ndihmuar më parë, dhe as tani pozita e kritikës, në të gjithë hapësirën shqiptare. Organe shtypi të kritikës ka pak. Shumica mbahen me punën dhe investimin kolosal e deri në sakrificë të individëve të caktuar, të cilët duket se kanë lidhje gjenetike dhe frymëmarrje me kulturën dhe letërsinë. Gjatë periudhës para `90, kritika në Shqipëri ishte mekanizmi i padështueshëm i censurës dhe i propagandas; një mjet sa i frikshëm aq edhe i suksesshëm, por edhe me dramën e vet, në shuarjen e potencialeve të asaj kohe. Ndërsa kritika shqipe e zhvilluar në Maqedoni, Kosovë dhe në qendrat e emigracionit në Europë apo në SHBA ishte në kontakt me dijen shumë më gjerësisht, sesa ajo brenda Shqipërisë dhe arriti të sinkronizohej me studimet dhe kritikën bashkëkohëse. Kjo gjendje pozitive zgjati rreth 2-3 dekada, por aktualisht gjendja është deri diku e afërt me atë në Shqipëri. Ndërsa pas `90 përveç mungesës, tanimë të pajustifikueshme, dhe që duket se e ka shtyrë kulturën shqiptare në keqardhjen përherë të dëmshme për veten, pra mospranisë së komunikimit mes Shqipërisë, Kosovës, Maqedonisë dhe Malit të Zi, shfaqet një fenomen i dyfshtë dhe shqetësues: mungesa e kritikës dhe mosmbështetja e saj, si edhe të ndodhurit e saj në krizën konceptuale por edhe sociale, duke mos patur as edhe një organ të qëndrueshëm e pa problem mbijetese, në të cilin ajo të zhvillohej dhe të arrinte lexuesin duke përmbushur funksionin e vet. Paradoksalisht, ndërsa kriika ishte një instancë tejet e fuqishme para `90, e cila merrte fonde të pamata nga shteti, dhe kur shkrimtarët krijonin në censurë të egër, sot kur letërsia mund të ndjekë natyrshëm kursin e vet aq të domosdoshëm për jetën shpirtërore të kombit dhe për kulturën, kritika është pothuaj gjysmë-fantazmë. Pra, ndërsa më parë nuk kishim kritikë të mirëfilltë, përderisa ajo i paraprinte tekstit dhe madje edhe i pas-përcaktonte fatin atij dhe autorit bashkë me të, por detyrimisht edhe lexuesit shqiptar, sot pothuajse nuk ka kritikë.
“Mungesa e kritikës e bën skemën e komunikimit letrar mes veprës dhe lexuesit jofunksionale.”[2]
Pa kritikë që të qarkullojë dhe që të mbështetet po aq sa teksti letrar, vepra letrare humbet, duke pushuar së qeni një medium social, fakt të cilin e përmendëm edhe më sipër.
Në po të njëjtën mënyrë, teksti shkollor dhe bota akademike vazhdon të mbesë në ecjen fragmentare dhe, në raste të caktuara, në progresin më fort individual kërkimor, sesa në projekte të përbashkëta dhe organzime të gjera mbarëshqiptare, të cilat do të çonin ndoshta në punën për të patur edhe ne më së fundi tekste të Historisë së letërsië shqipe. Siç shohim, problemi i komunikimit kulturor nga pikëpamja e vlerave letrare dhe e perspektivës së tyre është një diskurs disaplanësh, të gjithë të ndërlidhur mes tyre dhe njëherësh bashkekzistentë.
Në përgjithësi, që pas rënies së komunizmit, strategjitë kuturore kombëtare ose rajonale kanë qenë të çala e të mangëta. Shpesh kultura dhe dikursi mbi të merrte format e shtresuara të klisheizmit, të cilat nuk e ndihmuan të gjallonte natyrshëm në terrenin e vet. Aktualisht, nevoja kryesore është që konteksti gjithëshqiptar i shtrirë në akset Tiranë, Prishtinë, Tetovë dhe Ulqin të fitojë dinamikën e zhvillimit dhe të lëvizjes. Komunikmi i kulturës shqiptare brenda vetes është së pari një çështje e raportit tonë me veten, e cila duket çështje komplekse dhe që mjerisht është thjeshtuar deri në vulgaritet, duke quajtur komunikim shkëmbimin e mallrave mes vendeve, marrëdhëniet tregtare apo ato politike të cilat nuk realizojnë bashkimin e nevojshëm mes platformave të logjikshme dhe vizionare kulturore dhe të njerëzve të kulturës, të cilët duhet t’i vënë ato në zbatim. Kjo fushë, kultura është ndër ato në të cilat nuk mund të ideojnë dhe as të zbatojnë përveçse ata të cilët vijnë prej këtij formimi dhe kësaj ndjeshmërie. Në fakt, komunikimi i vërtetë kulturor në hapësirën shqiptare do të vendoset realisht, vetëm atëherë kur çështja e komunikimit kulturor të shtrohet në rrafshin e Ideve, pra kur të fillojmë t’i kapërcejmë kufijtë para së gjithash në planin dhe në procesin e të menduarit. Dialogu nis kur ne dimë të shtrojmë parimet e monologut me veten. Komunikimi fillon si monolog dhe përfundon si dialog. Por komunikimi kulturor dhe letrar në hapësirën shqiptare ende nuk është kristalizuar në këtë drejtim Ai qëndron i vakët mes të dyve, pa qenë as përballje dhe raport me veten, dhe detyrimisht as raport i dyanshëm dhënës e marrës me bashkëdiskutuesin,me tjetrin për të ndërtuar një dialog të frytshëm.
Sot letërsisë shqipe veç shkrimit në arealin shqiptar në Ballkan i qëndrojnë pranë dy linja të tjera, ajo arbëreshe dhe ajo e emigracionit. E para zhvillohet mundimshëm, por edhe me një këmbëngulje impresionuese nga puna e poetëve, shkrimtarëve dhe e studiuesve arbëreshë të mbështetur, në rastin më të mirë, moralisht dhe me artikuj e shkrime nga kolegët e tyre në pjesën shqiptare të Ballkanit, por jo nga politikat kulturore dhe zbatuesit e tyre. Këtyre të fundit, duke qenë se tradicionalisht nuk kanë ardhur nga fusha e kulturës, u mungon pre-rekuizita esencialsiht e nevojshme dhe madje më elementare për të kontribuar në komunikimin kulturor mbarëshqiptar, dhe për pasojë, kurrë nuk e kanë ditur dhe as mund të kuptojnë çdo të thotë që jemi e vetmja gjuhë në Europë e ndoshta rast unik në botë që dëgjojmë të fliten të gjalla format e saj, me trajtat e saj të vjetra, pothuajse ashtu sikurse ndodhte 500 vjet më parë. Çdo gjuhë tjetër këto forma të hershme e madje edhe më të hershme akoma, i ka të regjistruara me shkrim, ndërsa në rastin e shqipes flasim për një ligjërim ende të gjallë dhe faktik. Organet që botojnë arbëreshët e Italisë janë shpesh shumë më mikpritëse dhe më konstante në botimet e tyre qoftë edhe modeste, sesa ndodh me mjaft revista letrare dhe kritike në hapësirën shqiptare në gadishull.
Ndërkaq, linja tjetër, letërsia e emigracionit dhe ajo e mëvonshme, pra e migrimit, paraqet po ashtu një realitet edhe letrar, edhe socioletrar mjaft interesant për komunikimin në kulturën shqiptare. Autorët janë shqiptarë, shkruajnë me temë dhe lëndë shqiptare, por në gjuhë të huaj, në vend të huaj ose në sistem dygjuhësh. A janë këto vepra letërsi shqipe, ndërsa lexuesi shqiptar komunikon me to përmes përkthimit? Si shfaqet kultura shqipe përmes këtyre veprave, tashmë jashtë arealit shqiptar dhe që letërsitë e vendeve pritëse i cilësojnë si letërsi shqipe? Ky fenomen vjen si një risi letrare dhe kulturore që ka shumë për t’i thënë komunikmit kulturor në hapësirën shqiptare dhe komunikimit ndërkulturor me të tjerët:
Autorët shqiptarë, poetë e prozatorë që u imponuan në peisazhin e sotëm të letërsisë shqipe nga jashtë, përbëjnë një fenomen të ri, sigurisht, jo vetëm për letërsinë tonë, por për gjithë gjendjen bashkëkohore të lëvizjes së lirë nëpër EuroAmerikë. Nga kjo pikëpamje kultura jonë e përjeton si risi letërsinë e emigrimit krahasuar me kultura të tjera, të cilat kanë patur grupime të fuqishme diaspore jashtë atdheut, sidomos vendet e Lindjes ish-komuniste, e sidomos Rusia me tre valët e mëdha të emigrimit, vetëm në shekullin XX.”[3]
. ***
Në qasjen e saj nga bashkësia që e mbart atë dhe që e krijon, kundrejt vetvetes, në kohë dhe në hapësirë, letërsia është kujtesë kulturore e një kombi. Ligjësitë e saj janë të pangatërrueshme: talent, antikonformizëm dhe vizionaritet. Si e tillë, letërsia është mjeti për të njohur veten përmes gjuhës, pra monumenti më i plotë i vetëdijes krijuese të individit dhe i gjenetikës kolektive. Ndërsa në qasjen nga tërësia konkete historike, kundrejt njësisë që e prodhon një letërsi, kjo e fundit bëhet një hipotezë, e cila duket se formulohet për të vërejtur të ardhmen e një shoqërie, të vetëdijes dhe të komunikimit të saj mes vetes dhe tjetrit. Në një botë ku kulturat e vogla ballafaqohen parreshtur me presionin e zhvillimit dhe të pranisë së kulturave më të gjera, raporti centripetal dhe centrifugal fiton kuptime dhe ngarkesa polivalente.
Për të shprehur ambivalencën e përherëshme të kombit si njësi, Benedikt Anderson thoshte se iluminizmi dhe epoka e sekularizmit racional solli me shumë sukses errësirën e vet moderne, duke bërë që këtij qëllimi t’i shërbente mjaft mirë─kundrejt shumë pak koncepteve të tjera─ ideja e kombit. Kombet, ndërsa krijohen si sisteme domethëniesh kulturore dhe si përfaqësim i jetës shoqërore, më fort sesa si një disiplinë e gamës sociale, provojnë edhe një herë paqëndrueshmërinë e dijes njerëzore dhe ndoshta edhe përkohësinë e saj. Hapësira e një kombi ndërtohet nga asociimi i predispozitave njerëzore që shfaqen si societas ose pranimi i normave morale dhe të sjelljes, si edhe në formën e universitas, ose pranimi i qëllimeve të përbashkëta dhe i objektivave substanciale. Në kodin gjenetik të kombeve paraqiten njëkohësisht racionaliteti dhe irracionaliteti politik. Elementi ‘racional’ i tyre paraqitet në formë narrative përmes strategjive tekstuale, zhvendosjeve metaforike, stratagjemave figurative dhe sub-teksteve, argumenton Homi Bhabha, dhe si i tillë një komb ka historinë e vet.
Benedict Anderson sugjeron se pikëpamja mbi kohë-hapësirën e një kombi konkret paraqitet në kulturën narrative të romanit të tij realist[4]. Letërsia shqipe ka një deficit të dukshëm pikërisht në drejtimin e realizmit si estetikë letrare. Ne vijmë nga një traditë kryesisht romantike ku imazhi i letërsisë dhe i kombit kulmonte në elementin universitas, pra një objektiv unik: mbijetesa. Ndoshta kjo është tragjedia e kombit shqiptar, fakti që i është dashur për shumë kohë të mjaftohet duke garantuar mbijetesën e tij si njësi fizike, më së pari. Ndërkaq, elementi realist në shfaqjet embrionale në vitet `30 u ndërpre nga Realizmi socialist, pjesa realiste e të cilit ishte pikërisht e përkundërta e asaj që supozohej, pasi deformonte nocionin e kohë-hapësirës, historisë, sensin e realizmit si të tillë dhe vetëdijen kolektive. Shformimi dhe shfazimi i realitetit vet dhe i diskursit letrar pasqyrohet në mënyrë të pashmangshme dhe madje të amplifikuar në paradigmat e të menduarit, dhe të shijes estetike.
Studimi dhe ekzistenca e një kombi përmes narracionit dhe letërsisë së tij, nuk e tërheq vëmendjen vetëm drejt gjuhës dhe retorikës së tij, por njëherësh duket se e modifikon disi edhe vet objektin konceptual të kombit dhe të kulturës së tij. Në rastin e kulturës shqiptare janë bashkuar dy tendenca që janë të njohura për nga mënyra se si shihet një komb dhe kultura e tij, pavarësisht lëvizjes në modernitet. Këto janë prirja sipas të cilës kombi është një aparat ideologjik shtetëror ose versioni relativisht më utopik, ai, si shprehja e lartë e ndjenjës kombëtare dhe popullore që ruhet fort gjatë historisë. Në letërsinë, kulturën dhe botëperceptimin shqiptar ka patur vazhdmisht një luhatje mes forcës së apartit ideologjik shpesh herë të përpunuar në mënyra të sofistikuara dhe prirjes së pastër utopike që ka çuar në ekstreme politike dhe kulturore. Zgjimi ka qenë ose i beftë, ose i zgjatur. Dhe rezultati përherë i njëjtë: mossinkronizim me ritmet e komunikimit letrar dhe kulturor në makromjedisin ku përkasim.
Natyra ‘lokale’ e një letërsie dhe e kulturës nuk është kurrë aq e unifikuar dhe e njëtrajtshme brenda vetes sa mund të na krijohet përshtypja. Për pasojë, ajo nuk është as e tjetërt krahasuar me atë që gjendet përtej saj. Kjo do të thotë që në komunikmin mes kulturave dhe brenda një kulture, po ashtu, ato linja të ravijëzuara si kufij janë në fakt pikërisht ato që duhen kthyer në hapësirë të ndëmjetme prej ku të gjenerohet sensi logjik dhe Idetë, si edhe objektivat në diskursin rreth kulturës. Këto hapësira të midis-ta siç pohonte Franz Fanon bëjnë që vetëdija kombëtare, e cila nuk është nacionalizëm, të jetë e vetmja gjë që na përfton me të vërtetë përmasën ndërkombëtare. Pikërisht, hapësira kombëtare, kaq fatlumnisht ambivalente, është rruga e gjerë drejt një kulture transnacionale në të cilën tjetri nuk qëndron përtej nesh, por bëhet pjesë e diskursit tonë, pikërisht në çastin kur i referohemi vetes dhe kur komunikojmë mes veti. Si pasojë, perspektiva e zhvillimit të kulturës është përherë ndër-kombëtare. Në këtë mes, letërsia vijon të nënvizojë atë që qytetërimi në planin shkencor e teknik të zhvillimit nuk ka mundësinë dhe nuk e ka as në natyrë ta realizojë: ajo na nxit të meditojmë dhe të rrokim arsyen e jetës dhe të ekzistencs njerëzore si të tillë, të parametrave ekzistencialë, si individë dhe si bashkësi. Bashkë me të fitojmë një të kuptuar më pranë esencave për origjinën e gjuhës, të artit, kombeve dhe të komunikimit njerëzor. Veprat më të mira letrare mes të cilave për fat të mirë shekulli i 20 solli edhe ato shqiptare, njohin gjuhën universale të komunikimit, e cila po ashtu percepohet dhe ngjizet në këtë hapësirë të midistë dhe është gjithëkohore.
Nga mënyra se si letërsia jonë lëvron sot gjuhën, zhanret, nga përpjekjet për të komunikuar në tërë arealin shqipfolës dhe në vendet e tjera ku shkruhet letërsi nga autorë shqiptarë ose në shqip, duket se ne e kemi potencialin që pikërisht këtë përmasë ndër-kombëtare që gjendet brenda letërsisë dhe kulturës tonë dhe në kontaktet e saj me të tjerat ta shndërrojmë në mjetin përmes të cilit letërsia shqipe të komunikojë me veten dhe me letërsinë botërore, ndërkohë që termi globalizim duket se angështon pikërisht kulturat më pak milionëshe. Studimet e kryera veçanërisht në 20 vitet e fundit, nuk dalin kundër universaleve në procesin e komunikimit, por sjellin të dhëna substanciale për universalitetin e veçorive ose specifikave kulturore.[5]
Dhe, si rezultat, letërsia vet ka një funksion po ashtu të dyfishtë; ajo është identifikim, vënie në dukje e së veçantës dhe e të papërsëritshmes si arti i një gjuhe të caktuar, dhe po aq ndërsa thekson të dallueshmen dhe vë kufij shques, ajo është afiliacion dhe themelim i së përbashkëtës për të kuptuarit njerëzor. Ajo, sikurse edhe vet kufijtë mes kulturave dhe kombeve është një artikulacion i mirëfilltë, pra një nyje lidhëse. Një konstruksion i tillë kulturor është një afiliacion njëherësh shoqëror dhe tekstor dhe nuk prek thjesht aspektin historik të secilës prej këtyre kategorive, por e zgjeron kohë-hapësirën e frymëmarrjes së tyre.
“……Letërsia shkon në një rrugë krejt të përkundërt dhe ekziston vetëm atëherë kur hap/shfaq pas personaliteteve konkrete, forcën e patrajtë – e cila është e përgjithshmja, dhe në një shkallë edhe më të madhe – individiumin.”[6]
Në produktin kulturor dhe në letërsi sillet gjithmonë lënda narrative dhe forca psikologjike që mbart elementi vetjak kombëtar sepse vet kombet janë, në një kuptim, strategji narrative. Letërsia bën një vizualizim të kohës dhe ndërsa qëndron në komunikim në realitetin kompleks shqiptar dhe përtej gjuhës edhe kombit shquptar, ajo do të bëjë që një enitet më pak i rrokshëm se koha, hapësira, të përkapet dhe të historicizohet, pra, të vendoset në relacion të dukshëm dhe të përshkueshëm nga njeriu në kërkimin drejt estetikes dhe vetëdijes së të ardhmes. Ajo mbart të shkuarën duke u bërë kujtesa kulturore jo vetëm e një shoqërie, por e mënyrës se si ajo shoqëri, e cila siç thamë, mbart doemos brenda vetes edhe tjetrin, të mbahet mend nga e ardhmja. Asgjë nuk është e rrafshët dhe horizontale, por shumëdimensionale dhe megjithatë mbetet i njëjti entitet ku gjithsecili përbën një koordinatë të papërsëritshme. Më së mbrami, popujt nuk përbëjnë thjesht një event historik, por edhe një strategji dhe një realitet kompleks gjuhësor dhe retorik me referencë sociale. Letërsia bashkon brenda kulturës në mënyrë fatlume dhe pothuajse universalizuese, të shkuarën e përbashkët dhe bashkëkohësinë, pra, bëhet pasqyra e vetvetes për kombet dhe kulturat.
Ku qëndron, pra, vëshirësia e një komunikimi real brenda kulurës shqiptare dhe komunikimi i kësaj kulture me kulturat e tjera? Do të thosha se vështirësia kryesore përbëhet nga përpjekjet jo të frytshme dhe shpesh jo letrare ose jo shkencore për t`ju qasur problemeve të gjuhës dhe të letërsisë, trashëgimia e një botëkuptimi të ngushtë dhe skematik nga e shkuara dhe prirja e përkundërt ose atakuese që shpesh bëhet po aq dogmatike dhe e dhunshme për të lënë prapa dëmet e Realizmit socialist sidomos që pavarësisht se teknikisht është dhe shihet si një metodë letrare e konsideroj pseudometodë letrare, prej deficitit të elementit estetik kundrejt atij politik dhe ideologjik. Një problem po kaq i madh është mosqarkullimi i tekstit dhe moskoordinimi i lëvizjes së letërsisë në gjithë arealin shqiptar, si rezultat i mosmbështjetjes së botimeve dhe autorëve. Ndërkaq, kemi një problem real me përkthimin e letërsisë shqipe në gjuhët më të mëdha të botës. Komunikimi realizohet duke ofruar dhe jo duke imponuar. Ne duhet të ofrojmë mundësinë që autorët tanë më të mirë duke nisur nga vet Ismail Kadare të mos përkthehen nga gjuhë të dyta. Kjo do të rregullohej nëse do të mbështesnim me bursa studimore dhe me vlerësime konkrete dhe dinjitoze të huajt që hulmtojnë pranë katedrave të shqipes në botë dhe përkthyesit me potencial të çmueshëm brenda dhe jashtë hapësirës shqiptare. Pa përkthim nuk mund të ketë komunikim të asnjë niveli.
Derisa flasim për letërsi dhe për kulturë, atëherë është e këshillueshme të mbajmë parasysh se letërsia bëhet shumë më tepër se vetëdije individuale dhe kolektive dhe madje një kujtesë transaktive (Wegner, 1985), duke shkuar përtej shumës së kujtesës individuale të atyre që formojnë një grup. Ajo bëhet një formë e metakujtesës. Si e tillë, letërsia vendos relatat mes individit dhe kolektivit dhe organizon njësinë gjuhësore, kombëtare dhe sociale duke i dhënë fizionominë dhe duke shtruar shtegun kryesor për komunikimin ndërkulturor.
Një shoqëri e organizuar, duke e ngritur atë nga kaosi gjer te qenësia e organizuar harmonikisht, e fut njeriun në përgjithësi dhe atë të kulturës në veçanti, në ritmin e vet, duke realizuar sintezën e njeriut dhe shoqërisë në kolektiv. …… ‘Kolektivizmi ka lindur para kolektivit. Dhe nëse edukata sociale nuk i vjen në ndihmë njeriut, ne na kanoset rreziku të mbetemi me kolektivizimin pa kolektiv, pohonte poeti i madh rus i shekullit 20, Osip Mandelshtam’”[7]
Problematika e prekur më sipër është prej kohësh pjesë e ligjërimit kulturor në hapësirën shqiptare, dhe vazhdon të jetë kaq e prekshme, sa vazhdimisht fton për diskutime dhe shkëmbime idesh. Por nga pikëpamja letrare, vizioni i së ardhmes vazhdimisht perceptohet dhe ofrohet si hipotezë përherë nxitëse dhe me shumëpërmasinë e së pandodhurës që është specifikë e artit, siç pohonte Jurij Lotman. Ndoshta në këtë rast, ajo që vlen është pikërisht të kujtojmë shprehjen e Fukosë, se:
“E reja nuk qëndron në atë që është thënë, por në ndodhjen e rikthimit të saj.”[8]
Bibliografi
- Baylon Christian, Xavier Mignot, “Komunikimi” Logos A, Shkup, 2000.
- Bhabha, Homi. “Nation and Narration”, Introduction dhe “DissemiNation: Time, Narrative and Margins of the Modern Nation” në “The Location of Culture” dhe rishtypur në “Nation and Narration”. Routledge, 1990.
- Fuko, Mishel. “Rendi i diskursit”, përktheu Rexhep Ismajli, Fjala, 2005.
- William B. Gudykunst, “Cross-cultural and Intercultural Communication” Sage Publications, California, 2003.
- Marku, Mark. “Perspektiva e një letërsie pa kritikë”,Fjala, 2005
- Tufa, Agron (a) “Kultura, ritmi, shtetësia”, Fjala, 2005.
- Tufa, Agron(b) “Pilulat e hidhura dhe të ëmbla të emigrimit”, Start, 24.4.2010
[1] Homi Bhabha “Nation and Narration”, Routledge, 1990, f.3
[2] Mark Marku “Perspektiva e një letërsie pa kritikë” Fjala, 13-20 nëntor 2005, fq. 3
[3] Agron Tufa, “Pilulat e hidhura dhe të ëmbla të emigrimit”, Start, 24 prill 2010
[4] Homi Bhabha, Introduction to “Nation and Narration”, Routledge, 1990, f. 2
[5] William B. Gudykunst, “Cross-cultural and Intercultural Communication” Sage Publications, California, 2003, f.47
[6] Zhil Delëz, “Letërsia dhe jeta” Fjala, Tiranë, 2006, f.3.
[7] Agron Tufa, “Kultura, ritmi, shtetësia: Fjala, 20-27 nëntor 2005, f.3
[8] Mishel Fuko, “Rendi i diskursit” Përktheu Rexhep Ismajli, Fjala, 11-18 dhejtor, 2005, f.11.
